Peer Review به معنی بررسی دقیق و داوری تخصصی می باشد که درسال های اخیر با توجه به افزایش تقاضا برای انتشار سریع مقالات علمی، رشد چشم گیری داشته است. داوران نقش محوری را در انتشارات علمی بازی می کنند. داوری تخصصی فرایندی است که مقالات تخصصی را به صورت همه جانبه توسط متخصصین همان رشته بررسی و ارزیابی می کند. علی رغم انتقادهای موجود، Peer Review تنها روش گسترده و کاربردی برای ارزیابی مقالات علمی می باشد.
برای مثال انتشارات الزویر (Elsevier)، شرکت پیشگام بین المللی در ارائه ی راهکارهای اطلاعاتی علمی، جهت ارزیابی کیفیت و اعتبار ژورنال ها و مقالات از روش داوری تخصصی (Peer Review) استفاده می کند. Peer Review حدود سیصد سال پیش در انجمن سلطنتی رسماً برای اولین بار به عنوان راهکار ارزیابی مقالات و ژورنال ها به کار گرفته شد.
جزئیات فرآیند Peer Review
فرآیند داوری تخصصی برای ژورنال های علمی در ده مرحله انجام می گیرد. البته این مراحل می تواند بین ژورنال های مختلف تا حدودی متفاوت باشد.
ارسال مقاله به ژورنال.
در این مرحله مقاله معمولا از طریق سیستم آنلاین به ژورنال مربوطه ارسال می کند. (موسسه پژوهش برتر در زمینه ارسال و ساب میت مقالات در ژورنال های ISI, ISC, SCOPUS و علمی پژوهشی داخلی دارای تجربه چندین ساله می باشد).
ارزیابی اولیه توسط ژورنال.
در این مرحله، مقاله صرفا از لحاظ ترکیب و ساختار بررسی می شود نه از لحاظ کیفیت علمی.
ارزیابی توسط سردبیر ژورنال.
سردبیر ژورنال بررسی می کند که این مقاله به اندازه کافی ابتکاری، اصیل و در گستره ی موضوعی آن ژورنال باشد و کاستی های اساسی در نگارش آن دیده نشود. در غیر این صورت، این مقاله ممکن است بدون بررسی بیشتر رد شود.
اختصاص یک ویراستار.
برخی از ژورنال ها دپارتمان ویراستاری دارند و در این صورت جهت ادامه روند داوری تخصصی، مقاله برای آن ها ارسال می شود.
ارسال دعوت نامه به داوران.
در این مرحله دعوت نامه ای به افرادی که تا حد ممکن در زمینه علمی مربوطه توانا و مجرب باشند و فاقد هرگونه تعارض منافع شناخته شده در زمینه مقاله مورد داوری باشند ارسال می گردد. تعداد این افراد در بین ژورنال های مختلف متغیر است. معمولاً برای جلوگیری از طولانی شدن زمان انتظار نویسنده، حداقل یک داور وحداکثر سه داور برای هر مقاله دعوت می شود.
پاسخ به دعوت نامه.
داوران پس از بررسی دعوت نامه با توجه به توانایی، تجربه و علایقشان نسبت به پذیرش یا رد دعوت نامه اقدام می نمایند. درصورت عدم پذیرش می توانند نسبت به پیشنهاد افراد مستعد جهت داوری نیز اقدام نمایند.
نقد و بررسی مقاله.
داوران زمان کافی را به منظور چندین بار مطالعه و بررسی مقاله صرف می کنند. درواقع، اولین مطالعه جهت شکل گیری ذهنیت و آشنایی اولیه با مقاله صورت می گیرد. درصورتی که در اولین مطالعه مشکلات جدی و عدیده مشاهده گردد، داور می تواند نسبت به رد مقاله اقدام کند. درغیر این صورت، به تعداد بیشتری بررسی مقاله صورت می پذیرد و هم چنین یادداشتی از بررسی دقیق مقاله و راه های مشخصی برای رفع خطاهای احتمالی موجود در مقاله نیز به صورت هم زمان تهیه می گردد. در نهایت نتیجه بررسی ها به همراه نظر نهایی رد Reject یا تایید Accept و یا درخواست بررسی مجدد مقاله Revise به نویسنده اعلام می شود.
بررسی نظرات داوران.
ژورنال جهت اخذ تصمیم نهایی، نظرات داوران را بررسی نموده و در صورتی که اختلاف نظر قابل توجهی در آرا وجود داشته باشد، نسبت به دعوت تعداد بیشتری از داوران اقدام می کند.
اعلام نتیجه به نگارنده مقاله.
ژورنال نتیجه و تصمیم نهایی را به همراه نکات بررسی شده توسط داوران به نگارنده مقاله ارسال می کند. ارسال یا عدم ارسال نام داوران بسته به موسسه متفاوت می باشد.
مراحل نهایی.
اگر مقاله پذیرفته شود، اقدامات لازم جهت انتشار آن صورت می گیرد. در صورتی که مقاله رد یا جهت بررسی مجدد به نگارنده مقاله ارسال گردد، وی می تواند با توجه به کامنت های ارزشمند داوران نسبت به بهبود مقاله اقدام نماید. هم چنین پس از اصلاح مقاله، نتیجه جهت بررسی مجدد به داوران ارسال می شود، مگر در شرایطی که آن ها عدم تمایل به بررسی مجدد مقاله را اعلام کرده باشند. هم چنین در صورتی که تنها مشکلات جزیی در مقاله دیده شده باشد، ممکن است ویراستار ژورنال، اقدام به ویرایش مقاله کند.
نمودارهای روند انجام Peer Review در موسسات الزویر (Elsevier) و وایلی (Wiley)
روش های انجام داوری تخصصی (Peer Review)
سه روش رایج جهت داوری تخصصی به شرح زیر است:
1. روش یکسو کور (Single blind)
روشی که در آن داور از مشخصات نویسنده آگاه است. این روش رایج ترین مدل ارزیابی در میان ژورنال های علمی است.
مزایا:
- در این روش، داوری بدون نگرانی نسبت به انتقاد نگارنده مقاله صورت می گیرد.
- در بسیاری از موارد، آگاهی از سوابق علمی نویسنده ی مقاله به داوری و ارزیابی صحیح و اصولی مقاله کمک می کند.
معایب:
- دخالت نظرات شخصی یا مغرضانه داور.
2. روش دوسو کور (Double blind)
در این روش، داوران و نویسندگان از هویت یک دیگر بی اطلاع هستند، این روش بیشتر در ارزیابی تخصصی مقالات علوم اجتماعی و انسانی رایج است.
مزایا:
- ارزیابی منصفانه و به دور از قضاوت و تعصبات صورت می گیرد.
- نویسندگان و داوران در برابر انتقادات یک دیگر قرار نمی گیرند.
معایب:
- ممکن است نتوانیم ناشناس بودن نویسنده را تضمین کنیم و نویسنده با توجه به زمینه تحقیقات، منابع و سبک نوشتن قابل شناسایی باشد.
- در بسیاری از موارد آگاهی از هویت نویسندگان بررسی سرقت ادبی یا موارد مشکوک در مقاله را راحت تر می کند.
3. روش داوری باز (Open review)
در این روش نویسندگان و داوران از هویت یک دیگر مطلع هستند. این روش در برخی ژورنال ها استفاده می شود. در این روش ممکن است انتشار مقاله نهایی به همراه هویت هر داور و نظراتش منتشر گردد.
مزایا:
- شفافیت در این روش حس پاسخگویی و احساس مسئولیت را در بین داوران تقویت می کند. این روش به طور کلی منجر به بالا رفتن سطح کیفیت مقالات خواهد شد.
- با توجه به این که هویت داوران به همراه مقالات منتشر می گردد، آن ها تلاش بیشتری جهت ارزیابی کامل و دقیق مقالات از خود نشان می دهند.
معایب:
- برخی از داوران ممکن است حاضر به همکاری با یک ژورنال با سیستم باز نباشند. دلیل این امر نگرانی راجع به اطلاع یافتن دیگران از نظرات و ارزیابی هایشان است.
- بعضی داوران در جوامع تحقیقاتی کوچک تر و برخی مناطق جهان ترجیح می دهند مقالات پژوهش گران ارشد را مورد ارزیابی قرار ندهند.
