طبق تعریفی که در کتب حقوقی آمده است: انفاق به معنی «صرف کردن» است و نفقه در اصطلاح حقوق مدنی عبارت است از صرف هزینه ی خوراک و پوشاک و اثاث خانه و جامه به قدر رفع حاجت و توانایی انفاق کننده درمورد نفقه اقارب و خوراک و پوشاک و مسکن و اثاث خانه و خادم در حدود مناسبت عرفی با وضع زوجه درمورد نفقه زوجه. در این مقاله شما را با مفهوم نفقه فرزند، زمان پرداخت نفقه فرزند برای اولاد پسر و دختر، ضمانت اجرای کیفری و خصوصیات نفقه اقارب آشنا خواهیم کرد.
باتوجه به تعریف فوق در علم حقوق و طبق قانون، نفقه به دو بخش تقسیم می شود:
- نفقه زوجه؛
- نفقه اقارب یا خویشاوندان.
نفقه فرزند چیست؟
طبق ماده ی ۱۱۶۸ قانون مدنی «نگهداری اطفال، هم حق و هم تکلیف ابوین است.» این حق که به عنوان حضانت فرزند شناخته می شود، مستلزم حقوق و تکالیفی برای پدر و مادر است که انفاق فرزندان یا نفقه فرزند یکی از این موارد محسوب می شود.
این حق شامل تهیه ی مسکن، البسه، غذا و اثاث خانه به قدر رفع حاجت است. حق نفقه فرزند در وهله ی اول برعهده ی پدر است. حتی در مواردی که به دلیل جدایی طرفین، حضانت (نگهداری) فرزند با مادر باشد، این حق از پدر ساقط نمی شود و او باید ماهیانه، مبلغی را یا به صورت توافقی به مادر یا براساس حکم تعیین شده ی دادگاه به عنوان نفقه فرزند پرداخت کند.
در ماده ی ۱۱۹۹ قانون مدنی آمده است که نفقه فرزند برعهده ی پدر است.» همین ماده، تعیین تکلیف کرده که اگر فرزند، پدر نداشته یا پدر او توانایی انفاق نداشته باشد، اجداد پدری او به ترتیب نزدیکی به کودک، موظف به انفاق هستند. هرگاه اجداد نیز نبوده یا قادر به انفاق نباشند، این وظیفه به عهده ی مادر و پس از او به عهده ی اجداد مادری است.
نفقه فرزند تا چه زمانی باید پرداخت شود؟
البته لازم به ذکر است که طبق بند ۳ ماده ی ۴۸ قانون حمایت از خانواده، فرزندان اناث (دختر) درصورت نداشتن شغل یا شوهر و فرزندان ذکور (پسر) تا ۲۰ سالگی و بعد از آن، منحصرا در صورتی که معلول ازکارافتاده ی نیازمند باشند یا اشتغال به تحصیلات دانشگاهی داشته باشند، حسب مورد از کمک هزینه ی اولاد، بیمه و مستمری بازماندگان یا حقوق وظیفه ی والدین خود برخوردار می شوند. بنابراین انفاق فرزندان طبق ماده ی فوق شرایطی دارد و به این معنی نیست که با احراز رشد فرزندان از دایره ی انفاق خارج شوند؛ بلکه درصورت داشتن شغل یا ازدواج و… وظیفه ی ابوین در این مورد ساقط می شود.
لازم به توضیح است که جهت حمایت از دختران، این حق برای آنان درنظر گرفته شده است که درصورت ازدواج و جدایی، اگر شغلی نداشته باشند اما پدرشان شاغل و دارای درآمد باشد، امکان مطالبه ی مجدد از حقوق و مستمری پدر خود را دارند.
تکلیف به انفاق فقط ما بین اجداد و آباء و اولاد وجود دارد. ماده ی ۱۲۰۰ قانون مدنی عنوان می کند که «نفقه ی ابوین با رعایت الاقرب فالاقرب به عهده ی اولاد و اولادِ اولاد است.» با عنایت به ماده ی مزبور همچنان که پدر و مادر ملزم به انفاق هستند، درصورت عکس قضیه یعنی ناتوانی و معسر (ندار) بودن ابوین، فرزندان مکلف به انفاق هستند. همچنین منظور از الاقرب یعنی نزدیک ترین شخص به پدر و مادر که ابتدا فرزندان متمکن خود و درصورت نبودن آنها نوه ها و به همین صورت ادامه پیدا می کند. لازم به ذکر است که خویشان دیگر مانند برادر و خواهر و عمو و خاله… ملزم به انفاق یکدیگر نیستند. حق انفاق اقارب تحت شرایطی در قوانین وجود دارد، ولی از ابتدا تکلیفی را برای آنها مقرر نکرده است.
ضمانت اجرای کیفری
طبق ماده ی ۵۳ قانون حمایت خانواده «هرکس با داشتن استطاعت مالی، نفقه زن خود را درصورت تمکین او ندهد یا از تأدیه نفقه ی سایر اشخاص واجب النفقه امتناع کند، به حبس تعزیری درجه ی شش محکوم می شود. تعقیب کیفری منوط به شکایت شاکی خصوصی است.» با توجه به ماده ی فوق، زمانی که درمورد نفقه فرزند و سایر اقارب صحبت می شود، فرد باید استطاعت مالی (توانایی مالی) داشته باشد؛ ولی فرد درصورت تمکین زن (انجام وظایف زناشویی) ملزم به پرداخت نفقه است؛ حتی درصورتی که ندار باشد و خودِ زن توانایی مالی داشته باشد.
خصوصیات نفقه اقارب
نفقه اقارب ناظر به آینده است. این درصورتی است که زوجه می تواند نفقه ی گذشته را در هر زمان و طبق هر شرایطی به شرط تمکین مطالبه کند. ولی اقارب فقط از زمان درخواست و تقدیم دادخواست به بعد چنین امکانی دارند.
کسی مستحق نفقه است که فقیر باشد. بدین شکل که شغل نداشته و توانایی اشتغال نیز نداشته باشد. برخلاف زوجه که حتی درصورت شاغل بودن زن و عدم اشتغال مرد باید نفقه به او پرداخت شود.
کسی ملزم به انفاق است که متمکن باشد. براساس ماده ی ۱۱۹۸ قانون مدنی «کسی ملزم به انفاق است که متمکن از دادن نفقه باشد، یعنی بتواند نفقه بدهد؛ بدون اینکه از این حیث در وضع معیشت خود دچار مضیقه گردد.» البته همان گونه که ذکر شد این خصوصیت تنها درمورد نفقه ی فرزندان وجود دارد نه همسر.
نفقه اقارب تکلیفی متقابل است. به این معنی که درصورت ندار بودن یکی از اقارب، نزدیک ترین فرد به او از لحاظ درجه ی خویشاوندی درصورت تمکن ملزم به انفاق اوست. مانند اولاد و پدر و مادر که ملزم به انفاق یکدیگرند، ولی زوجه الزامی به انفاق همسر خود ندارد؛ چراکه این تکلیف طبق قانون و شرع فقط برای زوج درنظر گرفته شده است.
