چاروق عبارت از پاپوش و پای افزار است که از قدیم الایام مورد استفاده بوده و به اشکال مختلف و تهیه و ساخته می شده و قسمت اعظم ساختمان آن درقدیم از چرم بوده است. در فرهنگ معین تحت عنوان چاروق چنین نوشته شده است« چارق { ترکی = چارغ = چاروق} کفش چرمی که بندها بساق پا پیچیده می شود. پا تا به، پالیک.» در زیر این شرح چاپ شده است.
در اصطلاح محلی به لهجه ترکی چاروق را ( چارخ) تلفظ می کنند. چاروقی که مورد نظر ماست و هم اکنون در زنجان بصورت یک صنعت دستی ظریف ساخته و عرضه می شود با چاروقی که در ادبیات ما از آن نام برده اند (چارقت دوزم کنم شانه سرت «مولوی») یا در قدیم مورد استفاده بود، بکلی مغایر و کاربرد آن نیز متفاوت است.
تاریخچه چاروق دوزی
چاروقدوزی یکی دیگر از هنرهای دستی است که دستهای ظریف هنرمندان زنجانی در تولید آن مهارت ویژهای دارند. اصولا صنعت کفاشی از قرن یازدهم هجری درشهر رونق فراوانی داشته است. تمرکز کفاشان در دو بازار بالا و پایین و اختصاص یافتن راستههای گوناگون به این فن حکایت ازرونق آن را در ادوار گذشته دارد. هم چنین وجود محله بزرگ دباغها در شهر، این فکر را قوت بخشیده است. به علت ورود کفشهای کارخانهای و علل دیگر کفاشی بومی از رونق افتاده و اساتید آن به چاروق دوزی روی آوردهاند. به هر تقدیر هم اکنون چارقهای زیبا از شهرت خاص و عام برخوردار است. این چاروقها مشخصا زنانه بوده و استفاده از ان جنبه تشریفاتی و تفننی دارد، چاروقها از دو قسمت کف و رو تشکیل شده است کف آن از چرم ظریف و رویه آن از نخهای نازک رنگی و گاهی از ابریشم و در طرحها و گونههای فراوان ساخته و بافته میشود، چنان که مصنوعات آن باب طبع ایرانی و خارجی است و مناسبترین سوغات شهر محسوب میشود
بر اساس کشفیات باستانشناسی(چکمه چرمی متعلق به مرد نمکی شماره 1) می توان ریشه صنایع چرمی در استان زنجان را حداقل در 2000 سال قبل جست. قدمت هنر چاروق دوزی احتمالاً به دوره (ساسانی) و اوج تزئینات آن به دوره (صفوی) می رسد که زیبایی و تنوع طرح و نقوش آن، چشم هر هنرشناسی را شیفته نقوش انتزاعی و اصیل خود می نماید. خواستگاه این هنر دراستان زنجان شهر سلطانیه بوده و از آن منطقه به زنجان منتقل شده است.
چارق های اولیه در استان زنجان
چارق های اولیه در این استان از چرم طبیعی تهیه می گردید و ظاهری قایقی شکل، نوکی عقاب گونه و رنگی طبیعی داشت. چارق های اولیه در زنجان بدون پاشنه دوخته می شدند و هیچ حفاظی در قسمت پشت پا نداشتند. این چارق ها بدون دخالت دستگاه های صنعتی، بوسیله ابزارهای بسیار ساده در دستان هنرمندان زنجانی خلق می شدند. طرفداران اصلی این چارق ها، چوپانان و کسانی بودند که در صحرا و اطراف شهرها اوقات خود را سپری می کردند. چارق های اولیه قریب به اتفاق قرمز رنگ بودند و تسمه یا نوارهایی به منظور پیچاندن به دور ساق پا را ضمیمه داشتند. به مرور زمان با رونق یافتن صنعت کفاشی و ورود دستگاه های صنعتی به این حرفه، چارق دوزی رنگ و لعاب دیگری به خود گرفته و چرم های مصنوعی در رنگ های متفاوت جای خود را به چرم های طبیعی دادند.
چارق های جدید در استان زنجان
چارق های جدید، پشت و پاشنه داشته و با نخ های ابریشمی و رنگارنگ تزئین می شوند. چارق های جدید تسمه و یا ساق بند نداشته و تنها کفی آن ها از چرم تهیه می گردد. سطح رویی چارق ها عقابی شکل نیست و با استفاده از نخ های رنگارنگ و زیبای گلابتونی و گاهاً ابریشمی تزئین می شوند. این چارق ها در اوایل رونق یافتن خود، به عنوان روفرشی و یک دمپایی تزئینی در مراسمات مختلف مورد استفاده دختر خانم های جوان قرار می گرفتند. امروزه هنر چارق دوزی به یک هنر زینتی مبدل شده و چارق های تهیه شده در این هنر، تنها به عنوان سوغات و صنایع زینتی به کار برده می شوند.
ابزار کار چاروق دوزی
ابزار کار و وسایل مورد استفاده برای تهیه چاروق بشرح زیر است:
- گزن ( اصطلاح محلی گعزن) قطعه فلزیست مثل تیغه کارد بطول ۱۷ تا ۲۰ سانتیمتر و به ضخامت ۱/۵ میلیمتر و پهنای ۳ سانتیمتر که یک سر آن با پیچیدن پارچه بصورت درآمده و سر دیگر آن با زاویه ای در حدود ۶۰ درجه بصورت تیغه تیزی درآمده که برای بریدن چرم بکار میرود.
- چرمکی وسیله ای فلزی و برای کوبیدن چرم است و حدود ۱۶ سانتیمتر طول داشته ، قطرش در زول آن متفاوت است.
- چکش برای میخکوبی و جا کردن قالب در چاروق با شکل مخصوصی نظیر چکش کفاشان(شکل ۳).
- قلاب - میله ای است فلزی دارای دسته چوبی است و نوک میله بصور قلاب درآمده که برای یافتن رویه چاروق بکار میرود.
- درفش - میله ای فلزی است دارای دسته چوبی که نوک میله به پهنای ۲ میلیمتر بصورت تیغه درآمده و برای سوراخ کردن چرم بمنظور دوختن و تعیین مسیر سوزن و نخ دوخت بکار میرود.
- گازانبر (میخ کش) نظیر گازانبر نجاری با اندازه کوچکتر از آن.
- گاز چرم کش که دارای ساختمان ویژه ای است که گوشه ها و لبه های چرم را با آن محکم کشیده و روی قالب چوبی سوار و با میخ محکم می کنند.
- شانه چوبی برای شانه کردن گل های روی چاروق.
- قیچی معمولی برای بریدن آستری و نخ و مقوا و غیره.
- سنگ چاقو تیز کنی باصطلاح محلی بلر برای تیز کردن گزن یا نوک درفش.
- قالب چوبی به اندازه های مختلف.
مواد اولیه مورد نیاز
مواد اولیه لازم برای تهیه و ساختن چاروق دو دسته است اول موادیکه درساختمان کف و تخت و پاشنه چاروق بکار میرود دوم موادیکه درساختمان رویه مورد مصرف دارد.
اول : مواد مصرف در کف و پاشنه
- چرم - چرمی که برای ساختن چاروق بکار می رود، توسط دباغی های خود زنجان تهیه می شود- چرم کارخانه ای بدرد این کار نمی خورد- این چرم صرفاً از پوست گاو تهیه می شود و اغلب برنگ قرمز آماده و عرضه می گردد. در ساختمان چاروق های سابق تمام کف و و رویه از چرم بود ولی امروزه فقط کف و پاشنه را چرم تشکیل می دهد و رویه از نخهای الوان ابرایشمی است بشرحی که ذکر خواهند شد.
- مقوا: مقوای مورد مصرف همان مقوای معمولی است که برای ساختن جعبه های کفش وشیرینی و غیره بکار میرود و آنرا بکار می برند و آنرا برای صاف بودن داخل چاروق و کف آن بکار می برند که روی آن با پارچه مخملی پوشیده میشود.
- فنر آهنی ( فلزی) بین پاشنه و پنجه چاروق بکار می رود برای جلوگیری از خم شدن و تا خوردن کفو تخت چاروق (بین مقواو چرم).
- چوب: برای تهیه پاشنه از چوب استفاده می شود بدین ترتریب که چوب را بصورت پاشنه بارتفاع ۳ تا ۴ سانتیمتر و بابعاد مختلف بسته به اندازه و شماره چاروق، که قبلاً توسط نجارها ساخته شده است، خریداری و درساختمان چاروق بکار میبرند.
- پارچه مخمل: باری آستر چاروق و پوشش رویه پاشنه چوبی.
- میخ: باری اتصال کف چاروق به پاشنه و محکم کردن آستری بر روی پاشنه و اتصال چرم زیر پاشنه چوبی از میخ های چهار گوش زیر (میخ سایه) استفاده می شود.
دوم : مواد مورد مصرف در رویه چاروق:
- زیگزال زری دار: نوار باریکی است بصورت زیگزال که در تبریز بافتهو تهیه می شود و به دو رنگ زرد ( طلائی) وسفید ( نقره ای) درچاروق دوزی بکار میرود. در اطزراف رویه چاروق دو یا سه ردیف از این نوار با نخ به قسمت چرمی دوخته می شود و داخل پاشنه نیز به وسیله زیگزال زینت داده می شود.
- سیم گلابتون: جنس همان سیم گلابتونی که در کارهای زری دوزی مشهد یا گلدوزی بمنظور تهیه سجاده و جانمازی و رومیزی و غیره بکار میرود در رویه چاروق استفاهد می شود. سیم گلابتون از پاکستان وارد می شود و چاروق دوزها از تهران خریداری میکنند با خامت های متفاوت و رنگهای سفید (نقره ای) و زرد (طلائی) سیم گلابتون اکثراً بصورت مخلوط و تابیده شده با نخ ابریشم باری بافتن رویه چاروق بکار میرود.
- نخ ابریشم: نخ ابریشم برنگهای مختلف سفید، زرد، قرمز، مشکی، آبی، و سبز بکار گرفته می شود که برای یافتن رویه چاروق که به تنهائی و یا مخلوط و تایید شده با سیم گلابتون مصرف می شود.
- نخ دوخت: نخ قرقره معمولی که د ویا سه لایه بهم تابیده شده و برای دوختن زیگزال به قسمت چرمی رویه بکار میرود.
- نخ تابیده (اطلاح محلی ارش Arech) به قطر یک میلیمتر برای دوختن و جمع کردن ازاطراف چرم کف چاروق بشرحی که خواهد آمد.
نحوه دوخت چارق با تجهیزات مورد نیاز
مرحله اول: چرم مورد نظر را به شکل کف پا با اندازه های سفارشی و یا تعیین شده برش زده و پس از خیساندن در آب، آماده دوخت می نمایند.
مرحله دوم: چرم های خیس شده را با استفاده از درفش سوراخ کرده و کنار می گذارند.
مرحله سوم: در این مرحله کوک زدن را آغاز نموده و نوک عقابی شکل چارق را شکل می دهند.
مرحله چهارم: چرم برش داده شده و خیس را در قالب چوبی کشیده و اجازه می دهند کاملا خشک شود.
مرحله پنجم: وقتی چرم کاملا خشک شد، پاشنه گذاری را انجام می دهند.
مرحله ششم: در این مرحله، مخمل کشی داخل چارق را انجام می دهند.
مرحله هفتم: در این مرحله دوباره چارق را به قالب کشیده و رویه دوزی آن را آغاز می نمایند.
مرحله هشتم: در این مرحله نخ دوزی های روی چارق را انجام می دهند. این مرحله در سه قسمت انجام شده و زمان برترین مرحله چارق دوزی به شمار می آید. رنگ های مورد استفاده در دوخت رویی چارق بسیار متنوع هستند و بیشتر از رنگ های روشن و گرم استفاده می شود.
مرحله نهم: در این مرحله گل و یا منگوله های روی چارق را آماده و به آن متصل می نمایند. این گل ها بیشتر دو رنگ هستند و در چارق های قدیمی بیشتر از چارق های جدید استفاده می شوند.
انواع چاروق های تولید شده در زنجان
از انواع چاروقهای تولید شده استان در طی دوره های مختلف تاریخی می توان به انواع کنفی ،تمام پوست، کشاورزی ،تمام چرم، توری،پرده بند و...، اشاره نمود، که هر کدام با روشی خاص و با استفاده ازچرم، پوست فرآوری شده و مواد مختلفی چون پنبه، کنف، ابریشم و...،تهیه می شده است.
کاربرد چاروق
چاروق این روزها بیشتر به عنوان یک هنر دستی و سوغاتی مطرح است تا یک صنعت؛ به گونه ای که استفاده چندانی در زندگی روزمره از آن صورت نمی گیرد و بیشتر جنبه زئینی و استغفاده از آندر زیباترز کردن دکوارسیون منازل است.
صنایع دستی همدان را بهتر بشناسید
