صنایع دستی همدان کدامند؟

استان همدان از استان های غربی کشور عزیزمان می باشد که دارای قدمت و تاریخی دیرینه بوده و حتی در مقاطعی دوران اوج رشد و اعتلای ویژه ای را پشت سر گذاشته و در تاریخ خود سابقه عنوان پایتخت ایران را در بعضی از سلسله های پادشاهی باستانی ایران داشته است. آب و هوای سرد و همچنین موقعیت جغرافیایی خاص آن، استان و شهر همدان را به مرکزی مهم و استراتژیک تبدیل نموده است. این شهر همانند سایر حوزه های قومیتی و فرهنگی و اقلیمی ایران برای خود دارای زبان، فرهنگ، آداب و رسوم، غذا، تاریخ و همچنین صنایع دستی خاص خود می باشد که در این ارتباط صرفاً با تمرکز در حوزه محصولات و گرایش های موجود در صنایع دستی استان به معرفی تعدادی از شناخته شده ترین های آن اقدام می نماییم.

قاليبافي

قالي بافي در سطح کشور به واسطه دوام و استحکام آن مشهور است ولي به نظر مي رسد قالي بافي در استان مذکور از پيشينه اي طولاني برخوردار نباشد براي صحبت در اين زمينه تنها از يک مدرک مستند مي توان کمک گرفت و آن نوشته هاي سيسيل ادواردز نويسنده کتاب قالي ايران است و نوشته است :" صنعت قاليبافي در شهر همدان در قرن اخير پيشرفت کرده است. هيچ مدرکي مشعر بر اين که اين حرفه قبل از سال 1912 م برابر با 1291هجري شمسي در اين ناحيه وجود داشته در دست نيست.

بدون ترديد هنگامي که در سال 1912 م (1291 ه . ش ) بار اول از اين شهر ديدن کردم حتي يک دستگاه قاليبافي در اين شهر وجود نداشت. در سال 1912 م (1291 ه . ش ) در خانه اي که به اين منظور اجاره شده بود، هشت دستگاه قاليبافي به کار افتاد و بدين ترتيب اولين کارگاه قاليبافي همدان شروع به کار کرد." اهميت قاليبافي استان همدان از اين نظر است که ميزان محصول قاليچه هاي ارزان و متوسط آن بيشتر از ساير نواحي قاليبافي است . نقشهاي قالي که در همدان جهت بافت استفاده مي کردند، بغير از چند تايي که نقشه کشهاي همداني طراحي مي کردند، اغلب متعلق به شهر هاي ديگر بود و خود شهر همدان نقشه بخصوص ندارد. نقشه هاي رايجي که قاليبافان همدان از آن استفاده مي کردند عبارت بودند از : خاتم شيرازي، اصفهان، جوزان، اژدر، دست دلبر، شکاري، ماهي و ... که نقشه ماهي با طراحيهاي گوناگون بيشتر از همه بافته مي شود. به هر حال يکي از صنايع دستي پررونق و معروف و مشهور همدان از قديم تا کنون قالي بافي بوده است. قالي همدان از جهت نوع جنس و مقاومت و رتبه در ايران جايگاه سوم را دارد.

از انواع فرشهايي که در همدان بافته مي شود يک نوع ريز بافت آنکه در اندازه هاي کله گي بافته مي شود معروف و مشهور است و ساير اندازه هاي ديگر مانند: کناره، دوزرعي، پنج چارک، خرک، پشتي، روکرسي و سجاده اي نيز در همدان بافته و عرضه بازار مي شود.

طرحهايي که بيشتر در همدان بافته مي شود طرح ماهي و ترنج دار است که در گذشته از انواع رنگهاي الوان و ثابت که از شيره گياهان مي گرفتند و پشم را رنگ مي زدند جهت بافت اين قاليها استفاده مي کردند که به آنها قاليهاي با رنگهاي ثابت مي گويند و هر چه کهنه تر شود رنگ آن جلا و زيبايي خاص خود را پيدا مي کند

ولي در حال حاضر بعضاً از رنگهاي شيميايي و دباغي استفاده مي کنند که بعد از بافت، رنگ فرشها تغيير کرده و رنگ اصلي آنها از بين مي رود و بيرنگ مي شود.

از جهت بازار فروش، فرشهايي که در داخل همدان خريدار زيادي دارد، دوزرعي و پنج چارک است ولي بقيه اندازه ها مانند فرشهاي خرک، کناره، پشتي و رو کرسي طالب چنداني در بازار ندارد و مشتري آن کمتر است .

سفالگري

گويا در روزگار کهن نخستين هنرمنديهاي انسان از نقش و نگار ظرفهاي گلي آغاز شده است که در آن هنگام بدون کمک چرخهاي کوزه گري و به ياري سرانگشتان مي ساختند و در کوره هاي نخاله مي پختند. اکنون پس از سپري شدن چند هزار سال هنوز هم نگارگران سفالينه ساز براي بيان انگيزه ها و آرزوها ي زندگي به نقش و نگار کاسه کوزه ها مي پردازند. با اين تفاوت که نقش و نگارهاي عاميانه اين روزگار با پرتو آرزوي انسانهايي نگاشته مي شود که درسايه روشن نيازمنديهاي زندگي کنوني سر مي برند.

هم اکنون مهمترين مراکز توليد سفال در استان همدان، لاله جين- در حدود 25 کيلومتري همدان- و فرسفج در شهرستان تويسر کان است. سفالينه هاي لالجين از ديد تاريخ ساخته شدن به دو بخش است : نخست آنکه تا هفتاد هشتاد سال پيش و ديگر آنها که تا بيست سي سال پيش هم ساخته مي شد.

تفاوت اين دو از نظر شکل کاسه، لعابها، نقش و نگارها و روش قلم زني آشکار است. در بخش نخست کاسه ها را اندکي بزرگتر و دهان بازتر مي بينيم و نقش و نگارها و گوناگوني لعابها زياد تر و قلم زني ها با باريک بيني و درنگ بيشتر انجام گرفته است. پيداست که قلم مو با آهستگي مي گشته است و نگارگر سفالينه ساز سپري شدن زمان را احساس نمي کرد و رها از گرفتاريهاي زندگي در انديشه هاي هنرمندانه خود غرق بود و مي خواست که جايي از کاسه را بي نقش و نگار نگذارد پس هر جا را به نقشي مي آراست، ولي هشيار بود که مبادا هماهنگي نقشها را برهم ريزد.

با اينکه قرينه سازي را به کار مي گرفت از طرح نقشهاي گوناگون کوتاهي نمي کرد. جايي را نقش مرغ و جايي ديگر را نقش ماهي، در کاسه اي نقش طاووس و در کاسه اي ديگر چهره زن را نگاشته است، زني با ابروهاي سياه و کماني و پيوسته، با چشماني بادامي و بزرگ به تناسب همان ابرو. آشکار است که آنچه را هنرمند از زيبايي معشوق در پندار داشت بسيار درخشانترو شيواتر از نقش اين کاسه بود.

در کاسه هاي همان بخش نخستين نقش پرنده و ماهي زياد طرح شده است. پرنده مي تواند از يک سو نشانه باغ و سرسبزي باغ و از سوي ديگر نشانه آرزوهاي برگزيده و آسماني هنرمند باشد. ماهي هم زيباست و هم پاک چون در آب زيست مي کند و آب همواره مطلوب ما ايرانيان بوده و هست.

يکي ديگر از مشخصات همين کاسه هاي بخش نخستين اين است که نقش و نگارها را تنها به ياري خط و سطح که بالعابهاي رنگين پوشيده است نگاشته اند و سايه روشنها و تيرگي هائي را که سبب ابهام است و از صراحت و رسائي مي کاهد به کارنياورده اند.

اين کاسه هاي گلي را بالعاب سفيدي پوشانده اند که شبيه ظرفهاي چيني شده است. البته به اندازه چيني محکم و ظريف نيست ولي از بدل چيني بهتر است. البته پانزده بيست سال است که لا له جين ها به سبب جنبه هاي تجارتي کار و پيشه خود را از نگاشتن نقش و نگار بر سفالينه ها چشم پوشيده اند و راستي که ارزشهاي هنري کار خود را فداي کم ارزشيهاي داد و ستد کردند. در حال حاضر، سفالسازي در لاله جين همدان، اگر چه به لحاظ کمي و تعداد دست اندرکاران و ميزان توليد سالانه، افزايش چشمگيري نسبت به گذشته و حتي هر سال نسبت به سال پيش، يافته است اما روز به روز از ميزان توليد سفالينه هايي که شاخص لاله جين همدان بود و با رنگهاي فيروزه اي، سبز، خردلي و قهوه اي مشخص مي شد و توليدات کاملاً مصرفي را شامل مي شد و به مرور زمان شاهد کاهش نسبي کيفيت و نقش ها هم بوده ايم گو اينکه هنوز هم سفال سازي در لاله جين، "هنر- صنعت" مطرح استان همدان بوده و لاله جين بزرگترين مرکز سفالگري ايران است.

طلا و نقره سازی

در برخی شهرستان های استان همدان با استفاده از مفتول هایی از جنس طلا و نقره، زیورآلاتی را می سازند که بسیار چشم نواز هستند. از مهم ترین زیورآلاتی که به دست هنرمندان این شهر ساخته می شود انگشتر می باشد . صنعت انگشتر سازی در این استان رواج بسیاری دارد. رکاب انگشتر از جنس نقره و طلا و به اشکال گوناگون ساخته می شود. برای تزیین رکاب از نگین و سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی همچون الماس ، یاقوت ، زمرد ، یشم ، فیروزه و عقیق به کار می رود.

طلا کاری روی شیشه

هنرمندان همدانی با ظرافت خاصی، بدنه ی ظروف شیشه ای سنتی همچون گلاب پاش، شکلات خوری، لوستر و میوه خوری را با با آب طلا و نقوش سنتی، اسلیمی، ختایی و گل و بته تزیین می کنند. این نوع هنر را می توان در شهر های همدان ، ملایر و لالجین مشاهده نمود.

نقاشی

صنایع دستی در شهر همدان مزین به هنر نقاشی نیز هستند و محصولات زیر از آن بهره برده اند.

تذهیب

تذهیب نوعی نقاشی است که برای تزیین تابلوهای خوشنویسی، متون قرآنی ، شعر و… به کار می رود. در تذهیب از طرح های سنتی، اسلیمی، ختایی استفاده می شود و این نقوش بر روی کاغذ های رنگی ، طلایی و نقره ای ایجاد می گردد.

مینیاتور

نقاشی مینیاتور از دوران قبل از اسلام تا کنون در ایران انجام می شود. در همدان این هنر بر روی صفحه کاغذ، ظروف سفالی، گلدان ها و کتیبه ها جلوه گری می کند.

نقاشی روی سفال و سرامیک

نقاشی روی بدنه ی لعابی، نقاشی زیر لعابی، نقاشی های رنگ و روغن، نقاشی آب طلا روش هایی هستند که به وسیله ی آنها، نقوش سنتی و مدرن بر روی سطوح سفالی و سرامیک پیاده می شوند. نقاشی روی سفال و سرامیک در شهرهای لالجین و همدان رواج دارد.

گلیم بافی

گلیم بافی در گذشته در اکثر روستاهای همدان از رونق خاصی برخوردار بوده که هم اکنون نیز برخی از نمونه های آن در منازل ساکنین در حال مصرف است. ولی با ورود محصولات ماشینی و خارجی و نیز گرایش بیشتر مردم به زندگی شهر نشینی اندک اندک دستگاههای گلیم بافی و جاجیم بافی جمع آوری شد و حتی برخی بافندگان گلیم، خود مصرف کننده محصولات ماشینی شده اند.

گیوه بافی

کم بودن راههای ارتباطی ماشین رو، نوع معیشت مبتنی بر دامداری و کشاورزی و ضرورت تحرک فراوان در فصول سه گانه بهار و تابستان و پاییز کفشی را طلب می کند که سبک، راحت و مقاوم و خنک و در عین حال ارزان باشد. با خصوصیاتی که در بالا ذکر شد تنها پای پوشی که می تواند جوابگوی خواسته های روستاییان باشد گیوه است. گیوه نوعی کفش است که رویه آن را معمولاً از نخ پنبه ای تابیده و زیره آنرا از چرم یا آجیده انتخاب می کنند. تمام محاسن گیوه در زیره و رویه خنک آن خلاصه می شود، بنابراین اگر چنانچه گیوه ای با رویه یا زیره پلاستیک تهیه شود اصالتش را از دست داده و همانند کفشهای معمولی فاقد ارزش کیفی و بهداشتی است.
این پای پوش قدیمی که روزگاری بخصوص در فصل تابستان مورد استفاده قرار می گرفت در سالهای اخیر به سبب رواج کفشهای ماشینی و جایگزین شدن آن در اکثر مناطق استان رونق و اعتبار دیرین خود را از دست داده و صنعتگران شاغل نیز به علت کمی درآمد و کاهش تقاضا در این رشته به مشاغل دیگری روی آورده اند.
در حدود ۸۰ سال قبل گیوه بافی جهت استفاده شخصی در اکثر قریب به اتفاق روستاهای استان به صورت ابتدایی وجود داشته است که در حال حاضر به طور کلی از بین رفته است ولی در سطح استان همدان هم اکنون چهار روستا با اسامی ذیل تولید رویه گیوه را توسط خواهران به عنوان یکی از مشاغل موجود در روستا اختیار کرده اند. روستاهای دهفول، کفراش، فهرومند، آرتیمان. ولی مهمترین مرکز تولید کننده گیوه در استان همدان روستای دهفول نهاوند است و باید گفت: پس از کشاورزی و دامداری که از رونق خوبی برخوردار است گیوه بافی سومین منبع درآمد اهالی است و تقریبا تمام زنان و دختران در این روستا با گیوه بافی آشنایی دارند.

سنگ

برخورداری استان از معادن سنگ های مختلف از جمله گرانیت ، کوارتز ، فلدسپا ، میکا و ... در استان و همچنین وجود کارگاههای ساخت انواع تندیسهای سنگی ، حکاکی بر روی سنگ ، حجاری ، تراش و مات کاری روی سنگ ، تراش سنگها ی قیمتی و نیمه قیمتی همینطور آثار تاریخی بر جای مانده از پیشینیان چون گنج نامه ، شیر سنگی و ... که می توان به عنوان پیشینه این هنر در استان از آنها یاد کرد.

تابلوفرش

بافت تابلوهای نفیس با طرحهایی از مناظر ، تصویر شخصیتها ، اماکن تاریخی ، فرهنگی با استفاده از الیاف پشم مرغوب و ابریشم الوان توسط هنرمندان قالیباف که در اکثر نقاط استان بخصوص شهرستانهی ملایر ، همدان و کبودرآهنگ رواج دارد .

مروار بافی

بافت انواع سبد های زیبا از چوب مروار که بیشتر در شهرستان ملایر رواج دارد . چوب مروار در مزارع برخی از روستاها کشت می شود . نوع چوب مروار این مناطق از بهترین نوع ، بدون شاخه های اضافی و گره می باشد . محصولات تولیدی شامل انواع سبد ، گلدان ، مبلمان ، میز و صندلی و دهها نمونه دیگر است .

منبت کاری روی چوب

تابلو هایی از برش های بسیار ظریف از چوب انجام و سپس آیات قرآنی ، شعر و... به خط نسخ ، نستعلیق و شکسته با حاشیه هایی زیبا کنار هم قرار گرفته و تابلو هایی نفیس مشبک را تشکیل می دهند . این هنر در اکثر نقاط استان متداول است .

مسگری

ساخت انواع ظروف مسی با استفاده از ورقه های مسی و یا پوشش بدنه ظروف با آلیاژی از قلع و روی برای جلا وزیبایی که تولیدات آن معمولاً شامل انواع دیگ ، کاسه ، بشقاب ، ظروف آشپزخانه و ... می باشد که در قدیم الایام بازار مسگرهای همدان یکی از بازارهای پر رونق و اصلی این رشته محسوب می شد.

با هنر گره چینی آشنا شوید