مجموعه خانقاه و بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی شاهکاری از هنر و معماری ایرانی محسوب می شود که محل دفن شیخ صفی، شاه اسماعیل و تعدادی از صاحب منصبان دوره صفوی است. این مجموعه منحصربه فرد در سال ۱۳۱۰ در میان آثار ملی ایران قرار گرفت و تنها اثر ثبت جهانی اردبیل به شمار می رود که در سال ۲۰۱۰ میلادی (۱۳۸۹ هجری شمسی) در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. بناهایی از سال ۷۳۵ تا ۱۰۳۸ هجری قمری (۷۱۴ تا ۱۰۰۸ هجری شمسی) در این مجموعه ساخته شده اند که از نظر معماری، تزیینات، صندوق منبت و مشبک قبور و غیره، شکوه معماری مذهبی از دوره ایلخانی تا صفوی را به نمایش می گذارند. برای آشنایی بیشتر با این آرامگاه با ما همراه شوید.
بقعه شیخ صفی اردبیلی
بقعه شیخ صفی از جاهای دیدنی اردبیل به شمار می رود که در ابتدا به عنوان خانقاه و عبادتگاه استفاده می شد و بعدها پیکر شیخ صفی الدین اردبیلی و تعدادی از بزرگان صفوی همچون شاه اسماعیل اول (نخستین پادشاه صفویه)، همسر شاه اسماعیل (مادر شاه تهماسب) و کشته شدگان جنگ های شیروان و چالدران در این محل به خاک سپرده شد.این مجموعه نه تنها محل تدفین چهره های سرشناس و مطرح به حساب می آید، بلکه معماری چشم نواز ایرانی و تزیینات زیبایی نظیر کاشی کاری معرق، مقرنس، گچ بری، کتیبه هایی نفیس از آثار میر عماد، میر قوام الدین و محمد اسماعیل (خطاطان نامدار دوره صفوی)، منبت کاری، نقره کاری، نقاشی، تذهیب و طلاکاری، نقاشی و غیره را به تصویر می کشد و از همین رو، جزو شاخص ترین بناهای تاریخی ایران به حساب می آید. یکی از اشیای نفیس بقعه شیخ صفی با شهرت جهانی، فرش اردبیل است که در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می شود. در جریان جنگ های ایران و روسیه و سقوط اردبیل در دوره قاجار، نسخ خطی کتابخانه شیخ صفی الدین اردبیلی از ایران خارج شد و هم اکنون در موزه آرمیتاژ در سن پترزبورگ روسیه قرار دارند.
بقعه شیخ صفی کجاست؟
آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی در میدان عالی قاپو اردبیل قرار دارد. برای بازدید از بقعه می توانید با تاکسی دربستی راهی آرامگاه شوید یا با استفاده از ماشین شخصی به سمت محله عالی قاپو حرکت کنید. قبل از رسیدن به مقصد به فکر جای پارک باشید؛ زیرا به دلیل استقبال زیاد گردشگران از آن، اغلب جای پارکی در خیابان های نزدیک به آن پیدا نمی شود.
ساعت کار آرامگاه شیخ صفی اردبیلی
آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی در ۶ ماه اول سال از هشت صبح تا ۲۰:۳۰ و در ۶ ماه دوم سال از هشت صبح تا ۱۷:۳۰ فعالیت می کند. شیوع کرونا می تواند در ساعت کاری این مجموعه تاثیر داشته باشد.
شیخ صفی الدین اردبیلی که بود؟
صفی الدین ابوالفتح اسحاق اردبیلی، پایه گذار خانقاه صفوی در اردبیل بود که به مرور زمان پیروان بسیاری به دست آورد. وی در سال ۶۵۰ هجری قمری (۶۳۱ هجری شمسی) در کلخوران اردبیل به دنیا آمد و تمایل به زهد و ریاضت، روزه داری و شب زنده داری داشت. شیخ صفی گاهی اوقات شاهد رویاها و مکاشفات صوفیانه بود و حتی به کوه سبلان می رفت تا با مردان خدا ملاقات کند.صفی الدین در سفرش به شیراز، آوازه شیخ زاهد گیلانی را می شنود و برای دیدار او راهی گیلان می شود. او تا ۲۵ سال بعد، مرید و مقیم خانقاه زاهد بود. در نهایت زاهد گیلانی، صفی الدین را به عنوان جانشین خود انتخاب می کند و پس از درگذشت زاهد، وی رهبری طریقت زاهدیه را برعهده می گیردچندی بعد او به زادگاه خود برمی گردد. شیخ صفی در ابتدا فقط مزرعه ای کوچک داشت که از پدرش به ارث برده بود؛ اما با افزایش شمار پیروانش، املاک متعددی وقف خانقاه می شود و وی درآمد سرشار خود را صرف فقرا، صوفیان، پیروان و گسترش طریقت صوفیه می کند. او سرانجام در روز دوازهم محرم سال ۷۳۵ هجری قمری (۷۱۳ هجری شمسی) در سن ۸۵ سالگی دیده از جهان فرومی بندد.بیشتر مورخان، اجداد وی را از بنی هاشم مهاجر از حجاز به کردستان ایران می دانند. عبدالحسین زرین کوب در کتاب «جستجو در تصوف ایران» شیخ را سنی مذهب دانسته است و می نویسد:مذهب خود او (صفی الدین) تسنن و شافعی مذهب بود و با آنکه بعضی اقوال و اشعار منقول از او، از اتکا بر محبت و مهر علی حاکی است، این محبت علی با تسنن وی که در تاریخ ها از جمله حتی در «احسن التواریخ» بدان اشارت هست، مغایرت ندارد. در مکتوبی هم که عبیدالله خان ازبک به شاه تهماسب صفوی (سال ۹۳۶ هجری) می نویسد، گفته می شود که پدر کلان شما، جناب مرحوم صفی مردی عزیز اهل سنت و جماعت بوده است.
تاریخچه مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی
مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی در دوره شیخ صفی بنیان نهاده شد و فرزندانش نقش مهمی در توسعه آن داشتند. این مجموعه در ابتدا منزل و خانقاه شیخ بود و بنابر وصیتش، پیکر وی پس از مرگ در اتاق مجاور حوض خانه به خاک سپرده و بنایی برای محل تدفین او ساخته شد. این طور به نظر می رسد که ساخت این بقعه توسط صدرالدین موسی، فرزند شیخ، در سال ۷۳۵ هجری قمری انجام گرفت.
در دوره صفویه، این محل مورد ارادت شاهان صفوی بود و به عنوان یکی از مکان های مهم ملی و سیاسی محسوب می شد، تا جایی که پیکر شاه اسماعیل در همین مکان دفن شد. این موضوع اهمیت خانقاه را دوچندان کرد. در زمان شاه تهماسب اول، توسعه ساختمان بقعه در دستور کار قرار گرفت و نمادهای تصوف و عرفان زینت بخش این بنا شد.
پلان بقعه شیخ صفی اردبیلی
سردر و حیاط ورودی بقعه شیخ صفی اردبیلی
ورودی اصلی آرامگاه در ضلع شرقی میدان عالی قاپو قرار دارد که مجهز به یک درِ دو لنگه چوبی است و با عبور از آن وارد حیاط مستطیل شکل خواهید شد. سردر دیگری مزین به کاشی کاری به نام سردر عالی قاپو در ضلع غربی میدان وجود داشت که در دوران شاه عباس دوم ساخته شده بود؛ این سردر در سال ۱۳۲۱ شمسی برداشته شد و کتیبه معرق روی بدنه آن به انبار مجموعه انتقال یافت.حیاط این محل با دیوارهای آجری محصور شده که به صورت طاق نما روی ازاره ای سنگی خودنمایی می کنند. این حیاط که به باغ شیخ معروف است، شکلی کاملا نامتقارن دارد و در فضای بین در ورودی و هسته مرکزی مجموعه واقع شده است. حیاط باغ، دو پله پایین تر از سطح میدان عالی قاپو قرار دارد و کف آن با سنگ های خاکستری مفروش شده است. دو حوض سنگی در دو طرف حیاط به چشم می خورد که متعلق به دوره صفوی هستند.
ضلع شرقی حیاط از طریق راهرویی غیرمسقف به صحن اصلی وصل می شود. این راهرو دری در ضلع شمالی و جنوبی خود دارد که به ترتیب به محوطه شهیدگاه و محوطه چله خانه یا قربان گاه منتهی می شوند.سه ضلع شرقی راهرو که به سردر عباسی معروف است، کتیبه ای کاشی کاری منقوش به نام شاه عباس دارد که تاریخ ۱۰۳۶ روی آن، از قدمت این سردر حکایت دارد. دیوارهای جانبی راهرو مزین به طاق نمای کاشی کاری هستند که بخشی از آن ها مرمت شده اند.
صحن اصلی یا حیاط داخلی بقعه شیخ صفی
صحن اصلی یا حیاط قندیل خانه، محوطه ای مستطیل شکل است که تخته سنگ های صاف و صیقلی، کف آن را پوشانده اند. حوض سنگی کم عمق و گلبرگی شکلی در وسط حیاط قرار دارد که برخی محققان وجود ۱۲ ترک آن را نشانه ۱۲ امام شیعیان می دانند.
جنت سرای بقعه شیخ صفی
جنت سرا که مقابل ایوان دارالحدیث قرار دارد، بزرگ ترین و بلندترین ساختمان بقعه محسوب می شود که دو رواق دارد و رواق جنوبی به عنوان هشتی بنا به شمار می رود. این محل در ابتدا گنبد داشته است؛ اما فرو می ریزد و سقفی مسطح از تیرهای چوبی روی ۱۶ ستون چوبی با پایه های سنگی، جایگزین آن می شود. جالب اینکه گنبد آن در سال ۱۳۷۵ به شکل اولیه خود بازسازی شده است.چندین کاربری متفاوت برای جنت سرا مطرح شده که نزدیک ترین نظر، استفاده به عنوان آرامگاه بوده است و شاه تهماسب می خواست این محل، مقبره خاص خودش باشد. در روایتی دیگر، این بنا را تاجلی بیگم برای آرامگاه همسرش، شاه اسماعیل اول می سازد؛ گرچه موفق به دفن جسد او در اینجا نمی شود. طبق برخی متون تاریخی، جنت سرا در اصل میدان دراویش بوده است. شواهد دیگر نشان می دهد که شاه عباس، اشیای گران بها و کتاب های کتابخانه سلطنتی را به بقعه اهدا می کند که در ادامه این بنا برای کتابخانه استفاده می شود.
در هر صورت، جنت سرا بعد از دوره صفویه به عنوان مسجد مورد استفاده بود و همچنان منبرهایی از آن دوره در مسجد وجود دارد. این ساختمان در حال حاضر موزه اسناد تاریخی شیخ صفی الدین است که محل نگهداری فرش شیخ صفی الدین و نمد دوره صفویه، اسناد و علم شاه اسماعیل است.مولاژ فرش اردبیل در این محل گذاشته شده است که از نظر طرح و بافت جزو نفیس ترین فرش های جهان محسوب می شود و بازدید از آن خالی از لطف نخواهد بود. قالی اردبیل که در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می شود، نه تنها به لحاظ هنری، بلکه به خاطر داشتن تاریخ و امضا، یک سند تاریخی به شمار می رود و بافت آن به سال ۹۱۸ شمسی در دوره سلطنت شاه تهماسب برمی گردد.
گنبد الله الله (مقبره شیخ صفی)
گنبد اللّه اللّه که به دستور صدرالدين موسی ساخته شد، محل دفن شیخ صفی در یک صندوق چوبی منبت و خاتم کاری است و هسته مرکزی این مجموعه به شمار می رود.گنبد الله الله محل دفن شیخ صفی اردبیلی استبرج آجری استوانه ای شکلی در نمای بیرونی آن قرار گرفته است که قاعده سنگی هشت ضلعی و گنبدی کم خيز دارد.روی بدنه برج با کاشی معقلی فيروزه ای تزیین شده که به دلیل تکرار الله روی آن، به گنبد الله الله معروف است.
قبرهای دیگری نیز در این بخش قرار دارد که از آن جمله می توان به مزار شیخ حیدر، پدر شاه اسماعیل اول، واقع در جنوب قبر شیخ و رو به قبله اشاره کرد که صندوقچه ای چوبی و منبت کاری روی آن قرار دارد. دو قبر دیگر در ضلع شمالی قبر شیخ به چشم می خورد که یکی به شیخ ابراهیم، مشهور به شیخ شاه، نواده شیخ و دیگری به صدرالدین موسی فرزند و جانشین او تعلق دارد.
مقبره شاه اسماعیل اول
مقبره شاه اسماعیل اول فضای چهارگوش کوچکی دارد که روی این فضا، منشوری منتظم احداث شده و بالای آن استوانه ای متوازن قرار گرفته است. این آرامگاه در اصل بخشی از بنای آرامگاه محیی الدین محمد بوده كه با تغییرات اندکی به مدفن شاه اسماعیل تبدیل شده است. علاوه بر معماری منحصربه فرد، آرایه های هنری و عرفانی از جمله دیوارنگاره های تذهیب، كتیبه های قرآن و حدیث و صندوق چوبی خاتم کاری، چشم هر بیننده ای را به خود خیره می کنند.
صندوق چوبی نفیسی از خاتم و منبت روی قبر شاه اسماعیل وجود دارد که همایون شاه گورکانی به پاس حمایت صفویان از او و کمک به بازپس گیری حکومت، به آن ها اهدا می کند.برجی استوانه ای به ارتفاع هشت متر در نمای بیرونی مقبره شاه اسماعیل اول دیده می شود که گنبدی با ساقه کوتاه روی آن قرار دارد. در پایین گنبد نام ائمه اطهار (ع) به خط ثلث روی کاشی سفید نقش بسته و پنج شمشیر به نشانه پنج طایفه ای که شاه اسماعیل را به سلطنت رساندند، زینت بخش بالای گنبد است.
عمارت چینی خانه
عمارت چینی خانه از بناهای اوليه مجموعه شيخ صفی به شمار می رود که در ابتدا محل اجتماع درويشان يا تالار مراسم (جمع خانه) بود و بعدها در عصر شاه عباس اول به محل نگهداری کتب نفيس و اشيای قيمتی و چينی های اهدایی سلطنتی تبدیل شد. چینی خانه در شرق قندیل خانه یا رواق اصلی قرار دارد و از طریق دو ورودی به دارالحفاظ منتهی می شود. در این محل چهار شاه نشین با طاقنماهایی از نوع مقرنس گچی و مزین به نقاشی و طلاکاری به چشم می خورد که هماهنگی رنگ ها با سطوح مقرنس، منظره ای شگفت انگیز خلق کرده است.
از آنجا که صفویان تمام تلاش خود را برای برقراری امنیت در فلات ایران به کار بستند، امپراتوری چین ۱۲۰۰ قطعه چینی سفید و آبی را به دربار شاه عباس اهدا کرد. پادشاه نیز برای نشان دادن ارادت خود به شیخ صفی، هدایای چینی را به این مکان آورد و گفته می شود که شیخ بهایی را برای طراحی این فضا مامور کرد.
کاشی های خشتی به رنگ زرد و سبز مغز پسته ای برای تزیین بخش های مختلف تالار، ایوان ها، طاق نما ها و... استفاده شده است. دیوارهای تالار از چوب و گچ هستند که روی آن ها محفظه های متعددی با نقوش گل و بته و شاخ و برگ قرار گرفته و برای نگهداری اشیای قیمتی به کار می رفتند. یکی از نقوش محفظه ها به شکل شیشه های گردن بلند است که در دوره صفویه رواج داشت. قسمت بیرونی این محفظه ها از جنس چوب است و روی آن نقش های گل طلایی در زمینه ای آبی رنگ به چشم می خورد.این تالار منحصربه فرد، هنر معماری شیخ بهایی را به نمایش می گذارد که به لطف استحکام بی نظیر و گردش نور اعجاب انگیزش توانسته است با وجود حوادث تاریخی و زلزله های مختلف همچنان پابرجا بماند.
حرم خانه بقعه شیخ صفی
دری نقره ای در گوشه شرقی شاه نشين قنديل خانه وجود دارد که با عبور از آن به راهرویی با سقف کوتاه وارد می شوید. دو قبر با سنگ مرمر در طرفين این راهرو قرار دارد. در ضلع شرقی راهرو، اتاقی با طاق کوتاه دیده می شود که از طریق در موجود در ضلع جنوبی آن می توان به حرم خانه رسید.
چله خانه بقعه شیخ صفی
دو چله خانه موسوم به چله خانه قدیم و جدید برای عبادت شیخ صفی الدین، پسرش صدرالدین موسی و مریدانشان در بقعه شیخ صفی وجود دارد که با فاصله زمانی از هم ساخته شده بودند. جالب است بدانید که چله نشینی به معنای عبادت و خلوت در چهل شبانه روز است. چله خانه قدیم که در سمت چپ حیاط کوچک قرار داشت و برای جلوس شیخ صفی به کار می رفت، با گذر زمان از بین رفته است. چله خانه جدید واقع در سمت راست حیاط کوچک، در زمان صدرالدین موسی با هدف ایجاد محلی برای جلوس خود و مریدانش ساخته شد. این سازه در زمان احداث دارای دو طبقه با ۴۰ حجره و گنبد بود که اکنون فقط قسمتی از آن بدون سقف باقی مانده است.
تالار دارالحفاظ بقعه شیخ صفی
تالار مستطیلی شکل دارالحفاظ در جانب شرقی صحن اصلی بقعه قرار گرفته است که به عنوان قندیل خانه نیز شناخته می شود. این تالار در اصل مکانی برای تلاوت و حفظ قرآن بوده است که بنای اولیه آن در زمان شیخ صفی الدین و توسط حاجی سام گیلانی ساخته شد؛ با این وجود، تحت نظر صدرالدین موسی تکمیل می شود. قندیل خانه، دو فضای پیوسته در شمال و جنوب دارد که یک نیم گنبد با تزییناتی از مقرنس و رنگ و روغن بر فراز هر یک از آن ها تعبیه شده است.مهم ترین ویژگی تالار دارالحفاظ، گستردگی کتیبه های قرآنی و احادیث به خط ثلث و نسخ استمهم ترین مشخصه تالار مذکور را می توان گستردگی کتیبه های قرآنی، احادیث و ذکر سلسله نسب مشایخ شیخ صفی دانست که به خط ثلث و نسخ در نمای داخلی آن به چشم می خورند.وجود انواع تزیینات اسلیمی، گچبری و مقرنس کاری با لایه ای از طلا، زیبایی تالار را چند برابر کرده اند.
دارالحدیث بقعه شیخ صفی
دارالحديث يا طاق متولی در ضلع جنوبی صحن اصلی و درست مقابل مسجد جنت سرا قرار گرفته است. این محل در ارسی مشبک بزرگی دارد که در نگاه اول توجه هر بیننده ای را به خود جلب می کند. همچنین ايوانی با طاق ضربی و دو اتاق کوچک در دو طرف ايوان و مقابر تعدادی از بزرگان صفوی نيز در دو سوی اين بنا وجود دارد. نمای بیرونی بنا مزین به کاشی معرق بوده و احاديثی از پيامبر اکرم (ص) به خط نسخ زینت بخش پیشانی آن شده است.
شهید گاه بقعه شیخ صفی
حیاط و گورستان شهیدگاه در شرق و شمال چینی خانه قرار دارد که در عصر صفوی وسیع تر بود؛ اما بخشی از آن به خاطر ساخت خانه و مدرسه در شمال جنت سرا تخریب شد. این محل در دوره شیخ صفى برای دفن مریدان او استفاده می شد و پس از تشكیل سلسله صفویه به گورستان شهداى جنگ شیروان و چالدران و شخصیت هاى مذهبى و سیاسى تبدیل شد.
سنگ قبرهاى این محوطه مزین به نقوش گیاهى، هندسى، حیوانى، انسانى، نمادین و خط نگاره ها هستند. از آنجا که شاه اسماعیل صفوی اهمیت بسیاری برای کشته گان و سربازان خود در جنگ چالدران با دولت عثمانی قائل بود، دستور دفن پیکرها را در محوطه بقعه شیخ صفی داد و به این ترتیب، این قبرستان به شهیدگاه معروف شد.در کتاب اردبیل در گذرگاه تاریخ آمده است که در زمان اشغال این منطقه، تعدادی از سنگ قبرها توسط دولت روسیه غارت می شود.
و در پایان....
خانقاه و مجموعه بقعه شیخ صفی الدین در اردبیل، اینمجموعه از اوایل قرن شانزدهم تا اواخر قرن هجدهم به طول انجامید و محلی برای سلوک معنوی به رسم صوفیان بود.ساخت این مجموعه از اوایل قرن شانزدهم تا اواخر قرن هجدهم به طول انجامید و محلی برای سلوک معنوی به رسم صوفیان بود. در ساخت مجموعه، برای استفاده بهینه از فضای موجود و ایجاد کاربری های متنوع (از جمله کتابخانه، مسجد، مدرسه، بقعه، آب انبار، بیمارستان، آشپزخانه، نانوایی و تعدادی دفتر کار) از فرم های معماری سنتی ایران استفاده شده است. مسیر دسترسی به بقعه شیخ از هفت بخش، به نشانه هفت وادی عرفان تصوف تشکیل شده که با هشت دروازه، به نشانه هشت نگرش تصوف از هم جدا شده اند. نما و فضای داخلی بقعه و تزئینات فراوان آن به خوبی باقی مانده اند و مجموعه چشمگیری از دست سازهای قدیمی را می توان دید. بقعه شیخ صفی الدین مجموعه ای نادر از اجزای معماری اسلامی در قرون وسطی می باشد.امیدواریم از خواندن این مطالب لذت ببرید با ساعد نیوز همراه باشید.
نگاهی به مسجد کبود
