رفوگری فرش چیست؟ چطور انجام می گیرد؟

به دلیل ارزش بالای مادی و معنوی فرش ها که به دست هنرمندان، افراد بزرگ و زنان روستایی بافته می شوند رفوگری فرش امری رایج است تا فرش قیمتی و دارای ارزش معنوی حفظ شده و از بین نرود. ترمیم فرش باعث طولانی تر شدن عمر آن و بازیافتن زیبایی و جلای قبلی فرش است که منجر به کاربردی شدن و استفاده مجدد از آن در محیط نیز می شود. مرمت فرش اقدام حرفه ای است که فردی ماهر برای ترمیم فرش آسیب دیده و تبدیل آن به شکل نخست انجام می دهد.

تاریخچه رفوگری

مرمت فرش از این نظر اهمیت دارد که هر چه فرش عمر بیشتری کند ارزش بیشتری پیدا می کند. عمر و ماندگاری از ویژگی های فرش دستباف محسوب می شوند. این نوع فرش ها نسبت به نمونه های دیگر، دارای عمر بیشتر و قابلیت بسیار بالاتر برای پاکیزگی و نظافت هستند. زیبایی فرش دستباف بر اثر پا خوردن، نور و شستشو افزایش پیدا می کند و چشم نوازی خود را از دست نمی دهد. این موضوع در فرش ها رنگ شده با مواد طبیعی بیشتر قابل رویت است. ارزش مالی و هنری فرش های دستباف با گذشت زمان افزایش می یابد. در نتیجه ترمیم فرش و رفوگری آن این امکان را می دهد که فرش ها طول عمری بیشتر و ارزشی بالاتر داشته باشند.

فرش ایرانی همچون باغی پر نقش و نگار در میان هنرهای دستی جهان می درخشد. باستان شناسان قالی «پازیریک» را قدیمی ترین فرش دنیا می دانند که قدمت آن به تقریبا دو هزار سال پیش باز می گردد. پازیریک یک اثر کاملا ایرانی است که هم اکنون در موزه آرمیتاژ کشور روسیه نگهداری می شود. این فرش قدیمی ترین فرش باقی مانده متعلق به ۵۰۰ سال پیش از میلاد است و احتمال می رود بافت و ترمیم فرش صد سال پیش از این نیز انجام شده باشد. مرمت فرش روشی است که با استفاده از آن می تواند فرش ها را برای مدتی طولانی نگهداری کرد، ترمیم فرش به شیوه رفوگری همزمان با فرش بافی به وجود آمده است ولی زمان دقیقی برای انجام روش های مختلف رفوگری مشخص نشده.

ترمیم فرش یا رفوگری چیست؟

ترمیم فرش برای برطرف کردن کجی، پارگی، پوسیدگی، سوختگی و آسیب دیدگی فرش انجام می شود. برای تعمیر فرش و رفع عیوب جزئی آن از ریشه بافی، شیرازه دوزی، رفوگری و رفع چروکیدگی استفاده می شود و ترمیم عیوب گسترده تر مانند پوسیدگی و سوختگی با استفاده از روش های مرمت فرش انجام می شود.

رج به رج و پود به پود فرش های ایرانی، حاصل تلاش هنرمندان خوش ذوق این مرز و بوم است؛ بنابراین حفظ و نگهداری و ترمیم فرش در صورت آسیب دیدن، نگهداری از هنر و تاریخ محسوب می شود. ترمیم فرش یعنی بر طرف کردن عیوب فرش برای عرضه آن. در بسیاری از مواقع فرش پوسیده، سوخته و آسیب دیده رفوگری شده و در موزه ها به نمایش در می آید زیرا ارزش فرش رفوگری شده که دارای قدمتی طولانی است از نظر مادی و معنوی بسیار بیشتر از فرش رفو نشده و دارای ایراد است.

آیا رفو گری فرش تخصص میخواهد؟

در پاسخ به این سوال باید بگوییم آری.

رفو گری در واقع مکمل قالی بافی میباشد. پس کسی که عمل تخصصی رفوگری را انجام میدهد باید در زمینه های رنگ رزی ، بافت فرش ،شناخت انواع نخ و رنگ و ...سابقه ای طولانی داشته باشد.

اهمیت مهارت رفوگری فرش :

زمانی ارزش این هنر مشخص میشود که شما فرش گران قیمتی دارید و بر اثر عواملی همچون سوختگی ، پوسیدگی و ... دچار آسیب شده است ، بدون شک تعویض فرش و جایگزین کردن فرشی نو هزینه زیادی را دربرخواهد داشت ، البته افرادی هستند که توان مالی تعویض فرش آسیب دیده و کهنه را با فرش نو دارند اما علاقه ای که به فرش قدیمی خود دارند آن هارا وادار میکند به اینکه برای ترمیم و اصلاح، فرش خود را به رفو گر بسپارند.

برای مرمت فرش به وسایلی از جمله چاقوی بافت، نخ و سوزن، درفش، موم، انبردست، کلاف های هم جنس فرش و انگشتانه نیاز است.

ابزار و وسایل مورد نیاز رفو گری فرش

برای مرمت فرش به وسایلی از جمله چاقوی بافت، نخ و سوزن، قلاب، انبردست، کلاف های هم جنس فرش و انگشتانه نیاز است.

• قیچی و چاقو اولین ابزار رفو گری

از قیچی برای بریدن نخ ، خامه و یا کوتاه کردن پرز فرش استفاده میشود.چاقو ، گوه تیز و محکم و تیغ لبه دار تیز برای بریدن قسمت آسیب دیده قالی و یا مرتب کردن لبه های ساییده شده فرش ابزارهایی هستند که برای برش فرش نیاز است.

• سوزن

سوزن رفوگری باید محکم و مقاوم باشد ، سوزن باریک در زمان رفو کردن فرش میشکند. اندازه استاندارد سوزن رفوگری 5 سانتی متر تا 7.5 سانتی متر میباشد با شماره 3.5 تقریبا مانند سوزن های جوالدوزی یا سوزن قلابدوزی محکم و بزرگ.

• نخ

نخ فرش بافی لینن از نخ های معمولی محکم تر میباشد و بهترین نوع نخ برای رفو گری است .این نخ را میتوان در انواع رنگ ها به شکل قرقره یا کلاف از فروشگاههای عرضه وسایل هنری و یا فروشگاه های قالی بافی تهیه کرد. نخ باید طوری انتخاب شود که با رنگ فرش تناسب داشته باشد. نخ رنگ قهوه ای زمانی مناسب است که اکثر بخیه ها در پشت فرش زده شود.اگر نخ لینن نتوانستید تهیه کنید و یا زمانی که قسمت کوچکی از فرش نیازبه رفو دارد، میتوانید از نخ براق (محکم) و یا نخ پنبه ای استفاده کنید..

• انگشتانه

زمانی که از سوزن برای رفوگری فرش استفاده میشود احتمال اینکه انگشتان شما آسیب ببیند زیاد است ، پس توصیه میشود از انگشتانه استفاده کنید.

• شیرازه

یکی از محبوب ترین شیرازه های مورد استفاده در رفوگری فرش برای لبه های بدون محافظ قالی ، شیرازه جناغی با پهنای تقریبی 0.5 سانتیمتر میباشد که این نوع شیرازه را میتوان از فروشگاه های عرضه لوازم فرش بافی و یا به طور آنلاین خریداری کرد..

• ریشه

ریشه اکثر فرش ها از جنس پنبه میباشد و به ندرت بعضی فرش ها ریشه ای از جنس پشم ،ابریشم و لینن دارند. برای اینکه مشخص شود چند متر ریشه لازم به خریداری است دو سر فرش را اندازه بگیرید و هر متراژی که فرش شما دارد یک متر بیشتر ریشه تهیه کنید .

• خامه فرش بافی

مناسب ترین گزینه برای پر کردن نقاط خالی و ساییده شده فرش گره زدن و پرزجدید میباشد در این میان خامه فرش به علت استحکام بالایی که دارد در برابر ساییده شدن، مقاومت خوبی را از خود نشان میدهد.برای اینکه بتوانید خامه فرش از جنس خود فرش داشته باشید باید به فرش فروشی رفته و سفارش دهید. ولی اگر موفق به تهیه خامه فرش نشدید میتوانید از کاموا هایی با جنس پشم که رنگی نزدیک به رنگ فرش دارد استفاده کنید .

• قلاب

از قلاب برای کوتاه کردن نخ های بیرون زده ، جایگزینی پرز در محل ساییدگی قالی و .. استفاده میشود.

ترمیم فرش چطور انجام می شود؟

در رفوگری فرش ابتدا فرش شسته شده و سپس گره های آسیب دیده باقی مانده با سوزن و درفش از فرش جدا می شود. اگر بخش آسیب دیده بزرگ باشد آن را در قاب چوبی قرار داده و سپس تارکشی و گره زنی انجام می شود تا فرش به حالت قبلی خود باز گردد. برای رفع پیچ خوردگی و چروک، فرش را با نوارهایی از پشت محکم کرده و فرش را به حالت استاندارد باز می گردانند.

هر نوع آسیب دیدگی که به پرزها، چله یا پودهای فرش آسیب بزند مانند دررفتگی، پوسیدگی، فرسودگی، بیدزدگی، پارگی، سوختگی و رنگ پریدگی نیاز به ترمیم به شیوه مناسب خود دارد. برای دررفتگی چله و آسیب عمیق به پودها روش های تخصصی تری وجود دارد ولی آسیب دیدن پرزها با گره زدن مجدد رفع می شود. ترمیم فرش طبق مراحل زیر انجام می شود:

• شیرازه دوزی

رفوگر باید نخ و رنگ مناسب از روی شیرازه باقی مانده فرش تهیه نماید و سپس به ترمیم خرابی ها بپردازد. اگر نخ مورداستفاده رفوگر با نخ شیرازه قبلی فرش هماهنگ نباشد عمل رفوگری مثل وصله کاری به چشم می آید و ارزشی ندارد.

• پل سازی

درصورتی که چله های اول و آخر فرش از بین رفته باشد رفوگر باید تمام چله ها را با رنگی هم رنگ چله های اول ترمیم کند.

• گلیم بافی

گلیم فرش باید مثل اول و آخر فرش اولیه زده شود.

• بیدخوردگی

رفوی پشت و روی فرش بیدخورده هرکدام روش خاص خودش را دارد. رفوگر قبل از اقدام باید به اندازه کار ماهر باشد تا کار را به خوبی انجام دهد.

سوراخ خوردگی و پارگی، سوختگی، چروک خوردگی همه این موارد ممکن است براثر کهنگی به وجود بیاید. در همه این موارد باید رفو با رنگی متناسب با رنگ فرش انجام شود. در غیر این صورت جای رفو به چشم می آید و از ارزش فرش کم می شود.

اگر یک طرف فرش پاره شود می توان آن را از روی نقشه طرف سالم فرش رفو کرد. اگر نقشه دو طرف فرش یکسان نباشد، رفوگر باید با استفاده از نقشه کلی فرش، نقشه ای مناسب روی کاغذ شطرنجی پیاده کند سپس مطابق آن عمل رفوگری را انجام دهد.

اگر در وسط فرش یا نقطه ای از آن جرخوردگی دیده شود که خیلی واضح و مشخص باشد. ابتدا باید محل جرخوردگی فرش را از رو یا پشت علامت گذاری کرد. بعد آن محل را تا کند. اگر جرخوردگی براثر خشکی چله ها ادامه یابد نباید آن را دست کاری کرد. باید حدود جرخوردگی را با ماژیک علامت گذاری کرد. بعد آن را با تیغ خیلی تیز از بدنه فرش جدا کرد سپس قسمت از بین رفته را از روی تعداد چله ها و با نخ مناسب چله کشی کرد. و بعد پود نازک و کلفت را از روی نقشه بافته شده که از بدنه جدا کرده اند به دقت همان نقش و همان رنگ را در بدنه فرش پیاده کرد و تمام نماید.

• رنگرزی

برای اینکه رفوگر بتواند در هر شرایطی رنگ های موردنیازش را تأمین کند باید اصول رنگرزی را بداند. چون امکان دارد یک زمانی رنگی که موردنیاز است در بازار نباشد. در این موارد لازم است که رفوگر خودش بتواند رنگ ها و نخ های موردنیازش را تأمین کند و برای این کار نیازمند این است که اصول رنگرزی را بداند.

گاهی موارد باوجود تمام دقتی که به عمل آمده، رنگ جای رفو شده بارنگ اصلی فرش کمی مغایرت پیدا می کند که در این موارد رفوگر می تواند از رنگ های محلول و آماده استفاده کند. و بعد از پایان کار رفوگری، قیچی زدن، کیله کشی، اتوکشی از آن رنگ ها برای تطبیق چله استفاده کن.د و بعد روی قسمت رنگ شده، اتوی نیمه گرم به مدت ده ثانیه قرار دهد تا نتیجه دلخواه به دست آید.

مزایا رفوگری فرش

رفو فرش و مرمت آن باعث می شود فرشی که در حال نابودی و از بین رفتن است احیا شده و نه تنها ارزش مادی آن باز گردانده می شود بلکه ارزش معنوی و تاریخی و هنری آن نیز حفظ و نگهداری شود. فرش هنر دست است و حفظ انواع و طرح های قدیمی آن بخشی از فرآیند حفظ تاریخ هنر ایران محسوب می شود.

معایب رفوگری فرش

گاهی هزینه های رفوگری فرش بسیار بالا است و ممکن است به نظر افراد این موضوع مقرون به صرفه نباشد، رفو به شیوه های سطحی مانند رنگ آمیزی با ماژیک موقت است و دوباره رنگ پریدگی پیدا می گردد. ترمیم فرش ممکن است باعث شود ارزش حقیقی فرش کمتر شود، فرش دستباف ترمیم نشده ارزش بالاتری دارد. این عمل همچون بازسازی سایر اشیا تاریخی و هنری ارزشمند است و فعالیتی هنری، پژوهشی و در حوزه میراث فرهنگی تلقی می گردد.

چیزهایی که باید در مورد پرداخت فرش بدانید؟