ابوعبدالله جعفر بن محمد بن حکیم بن عبدالرحمن بن آدم متخلص به رودَکی و مشهور به استاد شاعران (زادهٔ ۴ دی ۲۳۷، رودَکی – درگذشتهٔ ۳۱۹، پَنجَکِنت) نخستین شاعر مشهور پارسی سرای ایرانی در دوره سامانی در سدهٔ چهارم هجری قمری و استاد شاعران این قرن در ایران است. در اشعار رودکی با باور به ناپایداری و بی وفایی جهان، اندیشه غنیمت شمردن فرصت، شادی و شادنوشی روبرو می شویم. او در روستایی به نام بَنُج رودک (پنجکنت در تاجیکستان امروزی) در ناحیه رودک در نزدیکی نخشب و سمرقند به دنیا آمد. رودکی را نخستین شاعر بزرگ پارسی گوی و پدر شعر پارسی می دانند به این دلیل که تا پیش از وی کسی دیوان شعر نداشته است و این از نوشته های ایرانی عربی نویس هم عصر رودکی- ابوحاتم رازی مسجل می شود.ریچارد فرای عقیده دارد که رودکی در تغییر خط از خط پهلوی به خط فارسی نقش داشته است. از تمام آثار رودکی که گفته می شود بیش از یک میلیون و سیصد هزار بیت و نیز شش مثنوی بوده ، فقط ابیاتی پراکنده به همراه چند قصیده، غزل و رباعی باقی مانده است. تعداد ابیات باقی مانده از رودکی را ۱۰۴۷ بیت گزارش می کنند.
بینایی یا نابینایی رودکی
آن چه در زندگی شاعر حائز اهمیت است وضعیت بینایی اوست که بسیاری معتقدند که رودکی کور مادرزاد بوده است که این مطلب نمی تواند صحت داشته باشد زیرا که در اشعار این پدر شعر فارسی آن چنان طبیعت وصف شده و رنگ های مختلف به تفکیک آورده شده که از کسانی که چشم داشته باشند هم بعید است، چه برسد به یک شخص نابینا. اما در این که رودکی در اواخر عمر خود نابینا شده شکی نیست. زیرا خود شاعر نیز در پیری به نابینایی خود اشاره کرده است. ولی اشعار دیگری دارد که دلالت بر بینایی او در جوانی دارد.
شاعری رودکی
رودکی در بسیاری از موارد از اولین ها در ادبیات پارسی است. او آثار بسیاری را خلق نمود که متأسفانه جز پاره ای از آن ها بدستمان نرسیده است. شمس قیس رازی در کتاب المعجم فی معاییر اشعار عجم خود رودکی را آفرینندهٔ رباعی دانسته و آغاز شاعری رودکی را از آنجا می داند که وی صدای شادی کودکی که در حال گردو بازی کردن بود را می شنود که از فرط شادی بابت هنر بازی خود زبان شاعری وی گشوده شده و با کلامی آهنگین می گوید: «غلتان غلتان همی رود تا بن گو».[۱۳] دولتشاه سمرقندی (قرن نهم) در تذکرهٔ معروف خود آن کودک را پسر یعقوب لیث سر سلسلهٔ صفاریان می داند؛ و شاعر با شنیدن آهنگ این کلام تحت تأثیر قرار گرفته و به خانه می رود و بر همان وزن به شاعری می پردازد؛ و از آنجا که اشعارش در دوبیت بودند به رباعی معروف می شوند. به هر حال او را مبتکر قالب رباعی دانسته اند.
ویژگی های سروده های رودکی
سبک شعری رودکی، سبک غالب آن روزگار یعنی سبک خراسانی است. ویژگی های سبک خراسانی در شعر رودکی نمود کامل و جامعی دارد و به همین دلیل می توان او را نماینده تام و تمام این سبک از شعر فارسی دانست. اگرچه سروده های وی در دایرۀ ادبیات غنایی و بعضاً تعلیمی جای می گیرد، امّا اندکی تأمّل در شعر او نشان می دهد که وی از داستان ها و موضوعات حماسی، به خوبی آگاهی داشته و با استادی و مهارت تمام توانسته این مسئله را در شعر خود بازتاب دهد. جدا از این، شعر رودکی نشان دهندۀ فضا و حال و هوای حماسی است که بر جامعۀ آن روزگار سایه افکنده بود. رودکی اغلب در توصیفات غنایی از عنصر حماسه بهره برده و بدین وسیله به شعر خود صلابت و فخامت ویژه ای بخشیده است. یکی از مهارت های او کاربرد صور خیال، از جمله تشبیه و استعاره در اشعار است، تصاویری که رودکی در اشعارش به کار برده، بر عکس شعرای دیگر سبک خراسانی، متحرک و جاندار است. در میان تصویرهای گوناگون، تشبیه مهم ترین آرایه در شعرهای رودکی به شمار می آید. با بررسی هایی که از سرودهایش به عمل آمده، اکثر تشبیهات او از نوع حسی به حسی و عقلی به حسی اند که در انواع مختلف آن، از جمله: تشبیه مضمر، تفضیل و… به کار رفته است. مفاخره یا خودستایی از مضامین رایج در شعر فارسی است. رودکی سمرقندی نیز از این موضوع بهره برده است. او گاه به شعر خود می بالد و گاه به امور دیگری که در این مقاله تحت عنوان مفاخرات غیر شعری بررسی شده است. در ستایش شعر خود، او بر خصایصی چون اعتدال کلام، محتوای اشعار، تأثیر و قبول آن و شهرت و فراگیر شدنش تأکید می کند. در این دسته مفاخرات او بیشتر درصدد جلب توجه ممدوح و رقابت و منافست با دیگر شاعران است. در مفاخرات غیرشعری او به صفات و ویژگی ها و شرایطی که به ویژه در ایام جوانی از آن بهره مند بوده اشاره می کند و به آن ها می بالد.
رودکی در ادبیات فارسی
رودکی را پدر ادبیات فارسی دانسته اند. پیش از وی شعر فارسی سروده می شد اما کیفیت اشعار رودکی آغازگر راه پیشرفت ادبیات فارسی بود. ریچارد فرای عقیده دارد که رودکی در تغییر خط از خط پهلوی به خط فارسی نقش داشته است. در تذکره ها و کتب پارسی اشعار وی بارها ذکر شده است که همین ها اساس جمع آوری دیوان وی بودند. اشعار او بارها بتوسط شاعران ایرانی مورد استقبال قرار گرفت و بارها در تضمین ها از آن ها استفاده شد. وی در میان شاعران فارسی بسیار مورد ارج و احترام بوده و کمتر کسی زبان به نکوهش وی گشوده است. او شعر فارسی را از پیروی از شعر عربی جدا کرد و اوزان و قالب های جدید فارسی به وجود آورد و با ترجمهٔ منظومه های مختلف و سرایش اشعار حکیمانه و تعلیمی و نیز تغزلات و مدیحه راه را برای پیشرفت شعر فارسی به خوبی گشود.
آثار رودکی سمرقندی
در مجموع می توان گفت که رودکی هشت مثنوی داشته که ما به شکل خلاصه آن ها را معرفی می کنیم:
- مثنوی کلیله و دمنه: حمدالله مستوفی در کتاب “تاریخ گزیده”، آورده که کلیله و دمنه از منشات رودکی است. رودکی این مجموعه ی شعر را به امیر نصر بن نوح سامانی تقدیم می کند و حاصل آن نیز نزدیک به صد هزار درم زر سرخ است که امیر و اطرافیان به پاس تلاشش به وی هدیه می دهند.
- مثنوی سندباد نامه: پاول هرن_شرق شناس آلمانی، معتقد است که هشت بیت از اشعار برجای مانده از رودکی سمرقندی، مربوط به مثنوی سندباد نامه است.
- مثنوی مطوی موقوف از بحر سریع، به این وزن: مفتعلن مفتعلن فاعلن. از این مثنوی فقط سه بیت باقی مانده است.
- مثنوی مسدس اخرب مقبوض محذوف از بحر هزج،به این وزن: مفعول مفاعلن فعولن. از این مثنوی تنها سه بیت باقی مانده است.
- مثنوی مسدس محذوف از بحر مضارع، به این وزن: مفاعیل فاعلات فعولن.از این مثنوی نیز تنها سه بیت باقی مانده است.
- مثنوی اصلم مسبغ از بحر خفیف، به این وزن: فاعلاتن مفاعلن فع لن.از این مثنوی بیست و هشت بیت باقی مانده است.
- مثنوی مثمن مقصور از بحر متقارب. به این وزن: فعولن فعولن فعول.از این مثنوی چهل و سه بیت مانده است.
- مثثنوی مسدس مقصور از بحر هزج، به این وزن: مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل.از این مثنوی سیزده بیت در دست است.
کتاب ها دربارهٔ رودکی
- صدرالدین عینی و سمینوف. استاد رودکی (به فارسی و لاتین)، استالین آباد ۱۹۴۰
- رودکی (به زبان روسی) با مقدمهٔ ای.س. براگینسکی، ترجمهٔ درژاوین، استالین آباد ۱۹۵۵.
- م. زند. صاحب قران شاعری استاد رودکی، (به فارسی و خط سیریل) -استالین آباد ۱۹۵۷.
- میرزایف. رودکی و انکشاف غزل در عصرهای ۱۰–۱۵ (به فارسی تاجیکی)، استالین آباد ۱۹۵۷.
- اشعار هم عصران رودکی، به فارسی تاجیکی، زیر نظر عبدالغنی میرزایف، استالین آباد۱۹۵۸.
- عبدالغنی میرزایف. نمونهٔ فولکلور در رودکی، (به فارسی تاجیکی) -استالین آباد ۱۹۵۸.
- احمد اداره چی گیلانی. شاعران هم عصر رودکی، تهران نشر موقوفات افشار، سال۱۳۷۰.
درگذشت رودکی
در باره ی سالمرگ رودکی نیز گفته ها فراوان است ، سعید نفیسی گفته ی “سمعانی ” را در کتاب ” الانساب ” از دیگر گفته ها درست تر می داند . بنا بر نوشته ی سمعانی ، رودکی در سال ۳۲۹ هجری قمری در ” رودک ” در گذشته بوده است .
آرامگاه رودکی
بدنبال کشفیات صدرالدین عینی آرامگاه او در نیمهٔ قرن بیستم از روی شواهد مندرج در تذکره ها و تواریخ نوشته شده از سمرقند پس از مدتی گمگشتگی شناسایی شد؛ و استخوان های وی که نشانهٔ کوری هم در آن بود یافته های عینی را تثبیت کرد. در پی آن بقعه ای شبیه به آرامگاه عطار بر بالای گور وی ساخته شد که هم اکنون در روستای بنجرودک یا پنجکنت در ۱۷۰ کیلومتری شمال شهر دوشنبه و در خاک جمهوری تاجیکستان قرار دارد. بقعهٔ آرامگاه رودکی دارای پلانی هشت ضلعی و گنبدی دایره ای شکل در بالای آن است. اخیراً به دعوت وزارت فرهنگ تاجیکستان چند تن از استادان کاشی کار نیشابور به نمایندگی از سوی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی استان خراسان رضوی برای مرمت آرامگاه رودکی سمرقندی به تاجیکستان اعزام گشتند. کار گروه ایرانی در این مرمت تنها بازسازی گنبد بقعهٔ رودکی به مساحت یکصد متر مربع به سبک افلاک نما، با بهره گیری از کاشی فیروزه ای بوده است.
زندگینامه مهدي اخوان ثالث شاعر پرآوازه ایرانی
