به گزارش سرویس جامعه ساعد نیوز به نقل از ایسنا، شاید عنوان «شب آرزوها» به واسطه یک برنامه تلویزیونی در اواسط دهه 80 سر زبان‌ها افتاده و معروف شده باشد، اما اولین شب جمعه ماه رجب به عنوان «لیلهالرغائب» سال‌هاست که در میان مردم شناخته شده است و برخی افراد خود را مقید به انجام اعمال مستحبی یاد شده برای آن می‌دانند؛ موضوعی که سبب شکل‌گیری رسم و رسومی خاصی برای این مناسبت مذهبی در فرهنگ عامه مردم شده است. رسومی شامل یاد کردن از اموات، حلواپزون، قرائت قرآن، خیرات پشمک و... که یک پژوهشگر فرهنگ عامه به تفصیل درباره آن به ایسنا توضیح داده است.
امین الله علیمرادی درباره مفهوم لیلهالرغائب، توضیح داد: برای پاسخ به این پرسش ضروری است به پیشینه و ریشه این عمل و آیین مذهبی اشاره بپردازیم. در اسلام، دعا و نیایش در هر زمان و مکانی مستحب است؛ بنابراین مردم در طول سال و در مناسبت‌های مختلف سوگ و سور مذهبی به دعا و نیایش می‌پردازند. در این میان اعتقادات فردی و فرهنگی نقش مهمی ایفا می‌کند، به این نحو که هر فرد و یا حتی هر فرهنگی، ممکن است زمان‌ها و به‌ویژه شب‌های خاصی را برای دعا و نیایش انتخاب کند. این انتخاب‌ها معمولاً بر اساس روایات دینی و مذهبی، تجربیات شخصی و باورهای فرهنگی صورت می‌گیرند؛ شب‌های جمعه در طول سال، شب‌های قدر، شب نیمه شعبان، شب‌های اول ماه‌های قمری و صد البته لیلهالرغائب از مهم‌ترین شب‌هایی هستند که نیایش و دعا در آن مشهود و مورد تاکید است.
لیلهالرغائب یعنی شب آرزوها؟
این کارشناس فرهگ و رسانه واژه «رغائب» را به لحاظ لغوی جمع رغبیه به معنی «امر مرغوب فیه عکاء کثیر» تعریف کرد و ادامه داد: یعنی شبی که در آن عطاها و مواهب فراوان به دست می‌آید. در احادیث شب جمعه اول ماه رجب موسوم به «لیلهالرغائب» به اعمال عبادی بسیار سفارش شده است. البته باید گفت که لیلهالرغائب در مفهوم مذهبی به معنی شب آرزوها نیست؛ بلکه شب رغبت‌ها و گرایش‌ها و مجذوب شدن‌هاست، اما این شب در صورت فرهنگ مردمیِ خود، به‌ویژه در چند دهه اخیر، شب برآورده شدن آرزوها است و از این باب به آن «شب آرزوها» می‌گویند.
این پژوهشگر فرهنگ عامه افزود: لیلهالرغائب علاوه بر اعمال عبادی همچون قرائت قرآن، روزه‌داری، خواندن دعا و مناجات و طلب مغفرت، ذکر صلوات، به جای آوردن نماز دوازده رکعتی، احیا و بیداری و شب‌نشینی در کنار خویشاوندان، در فرهنگ مردم جلوه‌های رفتاری متنوعی به خود گرفته است. یادبود درگذشتگان و خیرات برای آنها، زیارت قبور و زیارت امامزادگان، طبخ غذای مخصوص، هدیه فرستادن برای نوعروسان، بخت‌گشایی، حاجت‌خواهی، تبرک‌بخشی، انجام بازی‌ها و اجرای موسیقی محلی، برپایی بازارچه‌های سنتی و فروش صنایع دستی و ... از جمله این موارد است.
مردم نقاط مختلف ایران لیلهالرغائب را به چه اسمی می‌شناسند؟
او در ادامه اضافه کرد: هر آیین ملی و مذهبی در هر دیاری رنگ و بوی آن دیار را به خود می‌گیرد؛ به بیان دیگر مردم هر منطقه آیین‌ها را مطابق جغرافیا، زبان، قومیت و ... درون خود بومی‌سازی می‌کنند. این بومی‌سازی حتی در نامِ یک آیین هم به خوبی قابل مشاهده است. مثلا شب رغائب در قاضی‌جهانِ آذرشهر (یکی از شهرهای آذربایجان شرقی) با عنوان «یاغیب» و روزِ آن «روز عقدخوانی رمضان» شناخته میشود. در دیگر مناطق نیز در افواه مردم نام‌های دیگری وجود دارد از جمله در سراب «رغیّب»، در میبد یزد «رغّاب»، در روستای غریب‌دوستِ میانه «راقیب» و در شهر میانه «عید مردگان»، در روستای دیزچی شبستر «راغییب» و در روستای پرورد الموت «شب برات» نامیده میشود.
حلواپزون و مردگانی در انتظار خیرات!
این کارشناس فرهنگ و رسانه اظهار کرد: همان طور که گفته شد مردم روستای قاضی‌جهانِ آذرشهر به روز رغائب «روز عقدخوانی رمضان» می‌گویند و شیرینی این عقد، حلوایی است که خانواده‌ها به پخت آن مبادرت می‌کنند. حلوای «روز عقدخوانی رمضان» را با آرد، روغن، شکر، زردچوبه و زعفران می‌پزند و پیش از افزودن زعفران به حلوا در آخرین مرحلۀ طبخ، ابتدا سوره‌ای از قرآن یا یک فاتحه می‌خوانند و بعد زعفران را به حلوا اضافه می‌کنند. وقتی که حلوا آماده شد، مقداری از آن را جدا کرده و به شکل گلولههایی درمی‌آورند و برای خویشاوندانی که در مناطق دوردست زندگی می‌کنند، نگه میدارند و باقی حلوا را هم در چندین بشقاب ریخته و روی هر بشقاب حلوا یک تکه نان گذاشته و برای همسایه‌ها می‌برند. همچنین مردم در این روز به قبرستان روستا رفته و مقداری از حلوای خیراتی را هم با خود برده و کمی از این حلوا را ریز می‌کنند و روی قبر فردِ درگذشته میریزند تا مورچه‌ها و پرندگان بخورند و به روح او رحمت بفرستند.
او افزود: اهالی سراب نیز بر این باورند که مردگان هر خانواده‌ای شب‌های جمعه و روزهای عزیزی همچون روز «رغیّب» پشتِ در منتظر خیرات خانواده‌شان هستند.
علیمرادی درباره رسم و رسوم این مناسبت در روستای غریب‌دوستِ میانه نیز توضیح داد: پختن حلوا و بردن آن بر سر مزار تازه درگذشتگان در سال جاری، مرسوم است و اگر فرد تازه درگذشته جوان بوده و یا از افراد محترم و عزیز فامیل محسوب میشده است، افراد آن خانواده این روز را «راقیب سیاه» می‌نامند. این روز برای اهالی روستا آنقدر عزیز است که حتی اگر ماه رجب در چلّه زمستان باشد، باز هم رسم حلوا پختن و بر سر مزار بردن را اجرا می‌کنند. به این نحو که این کار را در مسجد روستا انجام می‌دهند؛ برای مثال اگر در آن سال 20 نفر مُرده باشند، فامیل‌های آن مردگان، در 20 جای مسجد جمع می‌شوند، مثل این که در قبرستان جمع شده‌اند و به فاتحه‌خوانی و تقسیم کردن حلوا می‌پردازند.
«بو دَر کردن» به مناسبت لیلهالرغائب در یزد
او ادامه داد: اهالی یزد نیز عقیده دارند اگر بتوانند هر پنجشنبه ماه رجب و اگر ممکن نباشد، اولین پنجشنبه ماه رجب را حتماً «سورُک» کنند (نوعی نان محلی بپزند) و می‌گویند: «بو در می‌کنیم.» بعضی که گرفتارند و فرصت «سورُک» درست کردن ندارند در روز رغائب، پشمک و نان برنجی می‌خرند و خیرات می‌کنند؛ ولی قدیمی‌ها این خیرات را قبول ندارند و می‌گویند باید حتماً «بو در کنیم»؛ بنابراین اگر بودجه یا وقت سورُک کردن نداشتند، «مشتک» درست می‌کنند و به مردم می‌دهند. سورُک در اصل گرده‌نان کوچکی است که از خمیر آرد و زردچوبه و گل زردُک و تخم گشنیز تهیه میشود و در روغن سرخ می‌کنند.
این پژوهشگر فرهنگ عامه درباره رسم و رسوم لیلهالرغائب در دیار پرورد الموت، بیان کرد: آنها رغائب را نزدیک شدن مردگان به بازماندگان خود معنی می‌کنند. آنها معتقدند که در این شب مرده‌ها چه صواب‌کار و زاهد و چه گناهکار، آزادند و مانند زنده‌ها به سر می‌برند. مرده‌ها چشم‌انتظارند یا به در خانه بازماندگان می‌آیند تا بازماندگان آنها برای آزادی روحشان خرج‌کشی کنند یا برای ایشان مجلس روضه‌ای بگیرند.
نام‌گذاری خاص برای پسران متولد شده در لیلهالرغائب
او با تاکید بر اینکه رغائب همواره مخصوص درگذشتگان نیست، اظهار کرد: مردم به آمدِگان نیز نظر دارند. البته این امر در گذشته بیشتر مشهود بود و امروزه رنگ باخته است؛ مثلا در سالیان گذشته اگر زنی در این شب زایمان می‌کرد و نوزاد او پسر می‌شد، نام بَرات یا بَراتعلی را برای او انتخاب می‌کردند و اگر دختر بود نام یکی از بانوان خاندان پیامبر را برای او برمیگزیدند.
این خونچه‌ها حلوا دارند!
علیمرادی با اشاره به اینکه خونچه فرستادن برای نوعروسان نیز رسم دیگر لیلهالرغائب در برخی نقاط کشور است در این خصوص توضیح داد: در چالگرِ گیویِ اردبیل، مراسم لیلهالرغائب را از نظر زمانی در دو هفته برگزار می‌کنند. هفته اول یا پنج شنبه اول ماه رجب مخصوص درگذشتگان و خیرات برای ایشان است و پنجشنبه دوم مختص نوعروسان و تازه‌دامادها و خانواده‌هایی است که به تازگی عروس عقد کردهاند. رسم بر این است که خانوادۀ تازه‌عروس برای دختر خود به خانۀ داماد «پای خونچه» بفرستند. نکته جالب این است که در این خونچه حلوا هم می‌گذارند که به آن «راقیب لق» گفته میشود.
رسمی به نام «قاری نشوندن»
او با بیان اینکه قرائت قرآن پای ثابت رسم و رسوم لیلهالرغائب در ایران است، گفت: این مهم در میبد یزد به «قاری نشوندن» موسوم است؛ به این نحو که قاری مدعو به همراه اعضای خانواده صاحبخانه و سایر مهمانان برای قرآن خواندن بر بام خانه می‌روند و صاحبخانه سماوری کنار دست آنها گذاشته، و قرائت‌کنندگان از صبح تا ظهر قرآن می‌خوانند و با چای از ایشان پذیرایی میشود، همچنین از قاری با صبحانه و ناهار نیز پذیرایی می‌کنند. در موقع رفتن مقداری وجه نقد در پاکت گذاشته و به قاری می‌دهند. حال اگر کسی در اولین شب جمعه ماه رجب قاری پیدا نکند، هفته دوم یا سوم یا چهارم قاری مینشاند؛ ولی شب جمعه اول ماه حتما به سر قبر مرده‌شان می‌روند. مهم‌ترین خوراکی‌هایی که به‌عنوان غذای خیراتی در میبد تهیه میشود «سورُک« یا «لَتیروک» است که در میبد با آرد گندم مرغوب، آب، زعفران، کمی نمک و خمیرمایه درست میشود. البته میبدی‌ها «لَتیروک» را برای اولین سال مرده در رغائب می‌پزند؛ اما رسم قاری نشاندن را هر سال به جا می‌آورند.
خیرات پشمک برای شادی روح اموات
این پژوهشگر فرهنگ عامه ادامه داد: از انواع دیگر خیرات می‌توان به خیرات با گوشت اشاره کرد که بیشتر برای افراد مستضعف، کم‌درآمد و آبرومند می‌فرستند. نسبت به تعداد افراد خانوار، هر نفر 250 گرم یا کمتر و بیشتر گوشت می‌فرستند که البته به سبب گران شدن گوشت در شرایط فعلی این کار کمتر انجام میشود. خیرات با پشمک هم انجام میشود که برای هر خانواده، خویشاوندان و همسایه‌ها، یک جعبه پشمک به وزن تقریبی 400 گرم که روی جعبه عکس شخص متوفی است و جملاتی برای آمرزش وی نوشته شده، می‌فرستند.
پختن آشِ ترشی برای پیشگیری از بیماری
او در ادامه درباره رسم و رسوم این مناسبت در روستای اُشتبین اَهر گفت: بیشتر خانواده‌ها در این روز، آش ترشی درست کرده و می‌خورند؛ زیرا عقیده دارند آش ترشی از حرارت حلوا که یک غذای مقوی است می‌کاهد و جلوی مریضی را می‌گیرد. غذای شب جمعه و حلوای رغائب را همه بدون استثناء تهیه می‌کنند، حتی اگر مجبور باشند برای فراهم کردن این غذاهای خیراتی، پول قرض کنند.
بخت‌گشایی و حاجت‌خواهی در لیلهالرغائب
علیمرادی بخت‌گشایی و حاجت‌خواهی به این منظور را نیز رسم دیگر لیلهالرغائب معرفی و اظهار کرد: در برزُک کاشان مردم در شب آرزوها برای بخت‌گشایی دختران و پسران خود دعا می‌کنند و اعتقاد دارند که در این شب آرزوهایشان برآورده میشود. بیشتر مردم روی پشت‌بام‌ها می‌روند و دو رکعت نماز به نیت برآورده شدن آرزوهای خود می‌خوانند و بعد به سجده می‌روند و دعا می‌کنند.
او اضافه کرد: در همدان نیز دختران دم‌بخت که بختشان باز نشده، آرزوی گشایش بخت می‌کنند و چنین نذر می‌کنند که اگر تا ماه رجب سال آینده ازدواج کرده باشند در اعیاد سیزدهم و بیست و هفتم ماه رجب روزه بگیرند یا در خانه خود یا مسجد یا امامزاده جشن برپا کنند و یا هزینه جشن را به هیئت‌ها بدهند. یکی دیگر از کارهایی که دختران دم بخت در شب آرزوها انجام می‌دهند این است که نزدیک غروب شمعی برداشته و به اتفاق مادر، خواهر و یا یکی از همسایه‌ها به امامزاده می‌روند و در آنجا شمع روشن می‌کنند. همچنین به ضریح امامزاده قفل یا پارچه سبزی که از کربلا آمده است، می‌بندند. یا اینکه روسری بالای ضریح می‌اندازند.
به گفته این پژوهشگر فرهنگ عامه در لیلهالرغائب خانمی که بچه‌دار نشده است آرزو می‌کند که خداوند به او بچه بدهد و نذر می‌کند اگر حاجتش تا سال آینده برآورده شد، نام یکی از امامان را برای فرزندش انتخاب کند و چند سال قربانی بدهد.
او ادامه داد: افزون بر این کسی که اصلاً به زیارت عتبات عالیات نرفته و آرزوی سفر به کربلا، مکه و سوریه را دارد نیز نذر می‌کند اگر ان‌شاءالله تا سال دیگر بتواند به زیارت برود، یک نفر دیگر را هم به سفر زیارتی عتبات بفرستد.
متفاوت‌ترین لیلهالرغائب برای کدام شهر است؟
این کارشناس فرهنگ و رسانه با بیان اینکه یکی از متفاوت‌ترین جلوه‌های برگزاری این آیین مختصِ دیار تات‌زبان کلورِ خلخال است، است گفت: این جشن که به عنوان یکی از مهم‌ترین رویدادهای فرهنگی و مذهبی منطقه شناخته میشود، ترکیبی از آیین‌های باستانی و باورهای اسلامی است. در این جشن توجه به طبیعت، نمایش فرهنگ بومی محلی (غذاها، پوشاک، موسیقی و بازی‌ها و رقص محلی)، مشارکت عمومی، جلوه‌ای تمام‌عیار دارد که توانسته تا حدودی به صنعت گردشگری منطقه نیز کمک کند. این مراسم تا حدی در این منطقه مهم است که مستندسازان توانستند مستندی دو قسمتی با عنوان «رغائب» از آن تهیه کنند.
لیلهالرغائب در سایر کشورها
او در پاسخ به این سوال که آیا لیلهالرغائب در کشورهای دیگر نیز جدی گرفته میشود؟ توضیح داد: لیلهالرغائب در اغلب کشورهای شیعی به شکل عبادی اجرا میشود؛ مثلا در عراق، به دلیل وجود زیارتگاه‌های متعدد بسیاری از مردم به زیارتگاه‌های امامان شیعه می‌روند و در آنجا به عبادت و نیایش می‌پردازند. در لبنان نیز علاوه بر اعمال عبادی، مراسم لیلهالرغائب با اجرای موسیقی‌های سنتی همراه است.
این پژوهشگر فرهنگ عامه در پایان تاکید کرد: جشن لیلهالرغائب علاوه بر جنبه‌های مذهبی و فرهنگی، کارکردهای اجتماعی و روانی مهمی نیز دارد. این جشن فرصتی را برای گردهم آمدن مردم، تقویت پیوندهای اجتماعی و افزایش احساس تعلق و همراهی به جامعه فراهم می‌کند. برگزاری این مراسم به حفظ هویت فرهنگی و انتقال ارزش‌ها و باورهای نسل‌های گذشته به نسل‌های آینده کمک می‌کند. علاوه بر آنکه شرکت در مراسم مذهبی و دعا و نیایش می‌تواند به کاهش استرس و اضطراب و در نتیجه افزایش امید و نشاط کمک کند. توزیع نذری و کمک به نیازمندان در این شب، روحیه بخشش و نوع‌دوستی را تقویت می‌کند و در یک کلام لیلهالرغائب علاوه بر بُعد مذهبی، به عنوان یک رویداد اجتماعی و فرهنگی، نقش مهمی در تقویت پیوندهای اجتماعی، حفظ هویت فرهنگی، ارتقای سلامت روان و تقویت روحیه معنوی افراد ایفا می‌کند.
