به گفته حمیرا پارسا وکیل پایه یک دادگستری، در هر نظام حقوقی، دادگاه‌ها به عنوان یکی از ارکان اصلی تحقق عدالت و حفظ نظم اجتماعی، نقش مهمی در حل و فصل اختلافات ایفا می‌کنند. دادگاه‌ها دارای صلاحیت‌های مختلفی هستند که براساس قوانین مربوطه تنظیم شده‌اند. در نظام حقوقی ایران، تشکیلات و صلاحیت دادگاه‌ها تحت تأثیر قانون اساسی، قوانین مدنی، و قوانین آیین دادرسی قرار دارد. در ادامه به قواعد مرتبط با تشکیلات و صلاحیت دادگاه‌ها در ایران می‌پردازیم.
تشکیلات دادگاه‌ها شامل ساختار و ترتیب دادگاه‌های مختلف است که بر اساس قانون به منظور رسیدگی به دعاوی و حل اختلافات تنظیم شده است. دادگاه‌ها در ایران به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند:
دادگاه خانواده: این دادگاه به مسائل مرتبط با خانواده مانند طلاق توافقی، حضانت فرزندان، نفقه و مهریه رسیدگی می‌کند.
دادگاه انقلاب: صلاحیت رسیدگی به جرایم مربوط به امنیت ملی، تروریسم و جرایم سیاسی را دارد.
دادگاه نظامی: برای رسیدگی به جرایم مربوط به نظامیان و نیروهای مسلح تشکیل میشود.
دادگاه اطفال و نوجوانان: این دادگاه‌ها به جرایم ارتکابی توسط افراد زیر 18 سال رسیدگی می‌کنند.
دادگاه‌های عمومی عهده‌دار رسیدگی به تمامی دعاوی هستند، مگر اینکه قانون صلاحیت را به دادگاه خاصی اختصاص داده باشد. این دادگاه‌ها شامل موارد زیر می‌شوند:
دادگاه‌های حقوقی: این دادگاه‌ها برای رسیدگی به دعاوی حقوقی همچون مسائل مربوط به قراردادها، املاک، حقوق خانوادگی و سایر امور مالی و حقوقی تشکیل می‌شوند.
دادگاه‌های کیفری: این دادگاه‌ها صلاحیت رسیدگی به جرایم و تخلفات کیفری را دارند و بر اساس نوع جرم و شدت آن به دادگاه کیفری یک یا دو تقسیم می‌شوند.
صلاحیت دادگاه‌ها در هر نظام قضایی به این معناست که هر دادگاه برای رسیدگی به چه نوع دعاوی و شکایاتی صلاحیت دارد. در ایران نیز قواعد مشخصی برای تعیین صلاحیت دادگاه‌ها وجود دارد که به دو دسته صلاحیت ذاتی و صلاحیت محلی تقسیم میشود.
قانون جدید خانواده به‌عنوان یکی از مهم‌ترین قوانین در نظام قضایی ایران، تغییرات بسیاری را در زمینه صلاحیت دادگاه‌های خانواده ایجاد کرده است. این قانون با هدف حمایت از خانواده‌ها، افزایش دقت در رسیدگی به دعاوی خانوادگی و جلوگیری از پیچیدگی‌های حقوقی تنظیم شده است. در ادامه به بررسی جزئیات صلاحیت دادگاه خانواده در قانون جدید و تفاوت‌های آن با قوانین پیشین پرداخته خواهد شد.
صلاحیت دادگاه به‌معنای محدوده‌ای است که دادگاه برای رسیدگی به دعاوی و شکایات مرتبط به آن موضوع خاص دارد. در رابطه با دادگاه خانواده و برای دعاوی از قبیل طلاق توافقی، طلاق یک طرفه، مطالبه مهریه و نفقه و...
صلاحیت به‌این معناست که چه نوع دعاوی و پرونده‌هایی باید در این دادگاه‌ها بررسی شوند.
در قانون جدید خانواده، دعاوی مرتبط با خانواده به‌صورت خاص دسته‌بندی شده و شامل موضوعاتی می‌شوند که عمدتاً حول محور دعاوی خانواده و ازدواج، طلاق، حضانت فرزندان و نفقه قرار دارند. برخی از مهم‌ترین دعاوی که در دادگاه خانواده رسیدگی می‌شوند، عبارت‌اند از:
طلاق: از جمله مهم‌ترین دعاوی که دادگاه خانواده صلاحیت رسیدگی به آن را دارد، دعوای طلاق است. این دعاوی شامل طلاق توافقی، طلاق به‌درخواست مرد و طلاق به‌درخواست زن میشود.
حضانت فرزندان: پس از طلاق یا جدایی، حضانت فرزندان یکی از مسائل مهمی است که دادگاه خانواده به آن رسیدگی می‌کند. در قانون جدید توجه ویژه‌ای به حقوق و منافع کودکان شده است.
نفقه : دعوای مربوط به نفقه زن و فرزندان نیز از جمله دعاوی مهمی است که در دادگاه خانواده مطرح میشود. در این دعاوی میزان نفقه و مسئولیت پرداخت آن بررسی میشود.
مهریه: دادگاه خانواده در دعاوی مربوط به مطالبه مهریه نیز صلاحیت رسیدگی دارد. مهریه به‌عنوان یکی از حقوق مالی زنان پس از ازدواج، اهمیت زیادی در دعاوی خانوادگی دارد.
اجرت‌المثل: در برخی پرونده‌ها، زن می‌تواند از شوهر خود درخواست اجرت‌المثل کند که به معنای جبران زحمات او در طول زندگی مشترک است.
در قانون جدید خانواده، تغییرات مهمی در صلاحیت دادگاه‌های خانواده ایجاد شده است که به‌طور کلی می‌توان آنها را در دو بخش حقوقی و قضایی بررسی کرد:
تمرکز بر حقوق کودکان و زنان: یکی از مهم‌ترین تغییرات در قانون جدید، توجه بیشتر به حقوق کودکان و زنان در دعاوی خانوادگی است. این موضوع در دعاوی حضانت و نفقه کودکان به‌وضوح دیده میشود.
ارتقای شرایط رسیدگی: در قانون جدید، شرایط رسیدگی به دعاوی خانوادگی به‌نحوی طراحی شده است که از پیچیدگی‌های بی‌مورد جلوگیری شود و پرونده‌ها با سرعت و دقت بیشتری مورد بررسی قرار گیرند.
توسعه صلاحیت‌های دادگاه: در قانون جدید، دامنه صلاحیت دادگاه خانواده گسترده‌تر شده و برخی دعاوی مالی و حقوقی نیز به دادگاه خانواده ارجاع داده می‌شوند.
به نقل از از سایت معتبر Harvard Law Review:
"Family courts play a critical role in the protection of children's rights and the resolution of disputes involving divorce, custody, and support. Their decisions significantly impact the structure and well-being of families."
"دادگاه‌های خانواده نقش حیاتی در حفاظت از حقوق کودکان و حل اختلافات مربوط به طلاق، حضانت و حمایت مالی ایفا می‌کنند. تصمیمات آنها تأثیر قابل‌توجهی بر ساختار و رفاه خانواده‌ها دارد."
در قانون جدید خانواده، یکی از تغییرات اساسی حضور مشاوران و روانشناسان در جریان رسیدگی به پرونده‌ها است. مشاوره حقوقی این افراد به‌عنوان کمک‌کننده به قاضی در جهت تحلیل شرایط خانوادگی، روانی و اجتماعی افراد دخیل در پرونده‌ها حضور دارند. این مسئله به‌ویژه در دعاوی مرتبط با حضانت فرزندان و مسائل تربیتی اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند.
برای تشکیل دادگاه خانواده، شرایط خاصی باید فراهم شود. از جمله این شرایط می‌توان به حضور قاضی متخصص در حوزه خانواده، داشتن اطلاعات کافی در زمینه روانشناسی و مشاوره خانواده و همچنین برخورداری از مهارت‌های اجتماعی اشاره کرد. همچنین در بسیاری از دعاوی، حضور مشاوران و مددکاران اجتماعی ضروری است.
دادگاه خانواده روزانه با تعداد زیادی از پرونده‌ها در حوزه‌های مختلف از جمله طلاق، حضانت، نفقه و مهریه روبه‌رو است. در ادامه به بررسی چند نمونه از این پرونده‌ها و نحوه رسیدگی دادگاه به آنها می‌پردازیم.
1 . پرونده طلاق توافقی
یکی از رایج‌ترین دعاوی که در دادگاه خانواده مطرح میشود، طلاق توافقی است. در این نوع طلاق، زن و مرد با توافق یکدیگر تصمیم به جدایی می‌گیرند. در این پرونده، دادگاه ابتدا سعی می‌کند از طریق مشاوران و روانشناسان خانواده، میان طرفین صلح و سازش برقرار کند. در صورتی که این تلاش‌ها به نتیجه نرسد، دادگاه با توجه به شرایط موجود، به درخواست طلاق رسیدگی می‌کند. به عنوان مثال، اگر زوجین در مورد حضانت فرزندان و مسائل مالی به توافق رسیده باشند، دادگاه حکم به طلاق میدهد و شرایط توافق‌شده را در حکم نهایی لحاظ می‌کند. داشتن یک وکیل طلاق توافقی می‌تواند در تسهیل و تسریع روند جدایی کمک بزرگی باشد. برخلاف تصور بسیاری، حتی در طلاق‌های توافقی که زوجین تصمیم به جدایی مشترک می‌گیرند، نیاز به مشاوره حقوقی و راهنمایی از یک وکیل متخصص همچنان مهم است. وکیل طلاق توافقی به شما کمک می‌کند تا تمامی امور مربوط به حقوق مالی، حضانت فرزندان و تقسیم اموال را به درستی مدیریت کنید.
2. پرونده مطالبه مهریه
مهریه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین حقوق مالی زن در هنگام ازدواج، معمولاً موضوع دعاوی مختلفی در دادگاه خانواده است. در یک نمونه از این پرونده‌ها، زن درخواست مطالبه مهریه کرده و ادعا می‌کند که شوهر او توانایی پرداخت مهریه را دارد، اما از پرداخت آن خودداری می‌کند. دادگاه پس از بررسی اسناد و مدارک مالی طرفین، میزان توانایی مالی شوهر را ارزیابی کرده و بر اساس آن حکم به پرداخت مهریه میدهد. در برخی موارد، پرداخت مهریه به‌صورت قسطی نیز ممکن است.
3. پرونده حضانت فرزندان
پس از طلاق یا جدایی، حضانت فرزندان یکی از مسائل مهمی است که باید توسط دادگاه خانواده بررسی شود. در یک پرونده حضانت، زنی پس از طلاق از همسرش درخواست حضانت فرزند خود را می‌کند. دادگاه با بررسی شرایط زندگی زن و همچنین وضعیت مالی و اجتماعی شوهر، تصمیم‌گیری می‌کند که چه کسی صلاحیت نگهداری از کودک را دارد. در این گونه پرونده‌ها، مشاوران و روانشناسان خانواده نقش بسیار مهمی در ارائه نظرات کارشناسی به دادگاه دارند.
4 . پرونده نفقه زن و فرزندان
یکی دیگر از دعاوی مهمی که در دادگاه خانواده رسیدگی میشود، دعوای نفقه است. در یک نمونه پرونده، زنی پس از جدایی از شوهرش، به دلیل عدم پرداخت نفقه درخواست رسیدگی به این موضوع را می‌کند. دادگاه پس از بررسی میزان درآمد شوهر و هزینه‌های زندگی زن و فرزندان، میزان نفقه را تعیین کرده و حکم به پرداخت آن توسط شوهر میدهد.
5 . پرونده اجرت‌المثل
در برخی پرونده‌ها، زنان می‌توانند از شوهران خود درخواست اجرت‌المثل کنند که به معنای جبران زحمات و کارهایی است که در طول زندگی مشترک انجام داده‌اند. در یک نمونه پرونده، زنی پس از جدایی از شوهرش درخواست اجرت‌المثل می‌کند. دادگاه با بررسی کارهایی که زن در طول زندگی مشترک انجام داده و میزان سودآوری آنها برای خانواده، میزان اجرت‌المثل را تعیین می‌کند.
صلاحیت دادگاه خانواده در قانون جدید با تغییرات و بهبودهای چشمگیری همراه شده است که هدف اصلی آن، حمایت از حقوق خانواده و تسهیل روند رسیدگی به دعاوی خانوادگی است. این تغییرات، به‌ویژه در حوزه‌های حضانت فرزندان، نفقه و مهریه، نقش مهمی در حفظ ثبات خانواده‌ها و تأمین عدالت اجتماعی ایفا می‌کند. همچنین نمونه پرونده‌های مطرح‌شده در دادگاه خانواده نشان میدهد که این دادگاه‌ها با چه چالش‌ها و مسائل مختلفی روبه‌رو هستند و چگونه با بهره‌گیری از تخصص قضات و مشاوران خانواده به حل این مسائل می‌پردازند.
