تکیه معاون ‌الملک کرمانشاه و زیبایی های آن!

کرمانشاه شهر پر ماجرایی که بیشتر ماجراهایش فراموش شده اند اما هنوز هم ردپایشان را می توان در کرمانشاه و در آثار و بناهای تاریخی شهر دید. یکی از این آثار و بناها که حرف های فراوانی برای گفتن دارد تکیه معاون الملک است. تکیه ای که هر گوشه از آن دنیای متفاوتی را نشان داده و هر بیننده ای را انگشت به دهان می کند.

چرا بازدید از تکیه معاون الملک پیشنهاد می شود؟

• کاشی کاری های چشمگیر و حیرت آور قدیمی.
• شناخته شده ترین اثر تاریخی قاجار در کرمانشاه است.

تاریخچه تکیه معاون الملک

در سال ۱۳۲۰ هجری قمری یعنی سال ۱۲۸۱ هجری شمسی، «حسین خان معین الرعایا» (پدربزرگ رحیم معینی کرمانشاهی، شاعر معاصر) بخش حسینیه تکیه معاون الملک را به منظور برگزاری آیین تعزیه و سوگواری شهادت امام حسین (ع) و گرامی داشت واقعه کربلا در شهر کرمانشاه بنا کرد و در سال ۱۲۸۲ به بهره برداری رسید.

گروهی از مشروطه خواهان در سال ۱۲۸۸ شمسی این بنای نفیس را که همچون گوهری در غرب ایران می درخشید، به توپ بستند و آن را ویران کرده و به آتش کشیدند. بعد از این حوادث و همچنین به دنبال ترور حسین خان معین الرعایا، بازسازی تکیه مدت ها به تعویق افتاد. بالاخره در سال ۱۳۲۰ شمسی، میرزا حسن خان معاون الملک حسینیه را از برادرانش خریداری و شروع به مرمت آن کرد.

حسن خان در سال ۱۳۲۶ شمسی ساختمان مجاور حسینیه را خرید و بخش های زینبیه و عباسیه را بنا کرد تا فضای تکیه، جوابگوی عزاداران باشد. معاون الملک در همان سال تکیه را وقف برگزاری مراسم مذهبی و سوگواری امامان معصوم کرد. او ۲۰ نسخه از وقف نامه را برای علمای نجف، قم و کرمانشاه و همچنین خاندان معینی فرستاد. معاون الملک در سال ۱۳۲۷ شمسی از دنیا رفت و وی را در بخش زینبیه تکیه معاون الملک به خاک سپردند.

در اواخر عمر حسن خان، به واسطه تغییر حکومت قاجار به پهلوی و همین طور وضعیت دشوار اقتصادی، دوران ویرانی بنا آغاز شد. به این ترتیب سید محمد ميبدی و آقا شیخ محمدهادی جلیلی پیشنهاد کردند برای جلوگیری از تخریب بنا، بخش عباسیه به مدرسه علوم اسلامی تبدیل شود تا عواید آن را صرف تعمیر بنا کنند. از آن زمان به بعد، عباسیه به مدت ۳۰ سال به صورت مدرسه باقی ماند.در سال ۱۳۵۲ تکیه معاون الملک به اداره فرهنگ و هنر آن زمان تحویل داده شد و به عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شد.

معماری تکیه معاون الملک

امتیاز قابل ملاحظه و استثنایی این بنا در کاشی کاری آن است. به گفتۀ کارشناسان میراث فرهنگی کرمانشاه کاشی های برجسته و نیمه برجسته با نقوشی از اساطیر و تاریخ جهان و ایران و بسیار زیبا و رنگ های صددرصد طبیعی که در این بنا به کار رفته در جهان بی همتاست. تصاویری که بر روی کاشی ها حک شده شامل صحنه هایی از غزوات محمد، نبردهای علی، حوادث کربلا، تصاویر سلاطین باستانی ایران از جمله پادشاهان هخامنشی و تصاویری از تخت جمشید است که در نوع خود بی نظیر است. معماری این بنا را حسن خان معاون الملک در ابتدا به حسین نقاش تهرانی و سیدابوالقاسم مانی واگذار می کند که پس از چندی حسین کاشی پز تهرانی میناچی را نیز برای بازسازی بنا به کرمانشاه دعوت می کند. تکیه معاون الملک دارای سه در ورودی است که در غربی به خیابان حداد عادل در شمالی به کوچه معاون الملک و در جنوبی به کوچۀ ایلخانی مشرف است.

بخش های مختلف تکیه معاون الملک

تکیه معاون الملک، بنایی قاجاری است که در محله لب آبشوران کرمانشاه قرار گرفته و به سبب کاشی کاری های بی نظیرش شهرت زیادی دارد؛ کاشی کاری هایی با رنگ های صددرصد طبیعی که به صورت برجسته و نیمه برجسته هستند و نقوش متنوعی از پادشاهان هخامنشی گرفته تا شخصیت های دوره قاجار و پیامبران و امامان و شخصیت های مذهبی را به نمایش گذاشته اند و داستان هایی از دل تاریخ را روایت می کنند. غنای تصویری و تنوع رنگ کاشی کاری های این تکیه به حدی است که آن را بنایی با کاشی های قصه گو توصیف می کنند.

ورودی

تکیه معاون الملک سه ورودی دارد:

• در غربی | خیابان حداد عادل
• در شمالی | کوچه معاون الملک
• در جنوبی | کوچه ایلخانی

تعدد ورودی ها در گذشته برای برگزاری بهتر مراسم مذهبی بوده است و باعث می شده تا دسته ها و هیئت های عزاداری بدون تداخل وارد مجموعه شوند. در حال حاضر درهای شمالی و جنوبی مجموعه بسته هستند و فقط در غربی برای رفت و آمد استفاده می شود.

برای ورود به مجموعه، باید ۱۷ پله بزرگ را پشت سر بگذارید چرا که تکیه معاون الملک حدود 6 متر از سطح خیابان پایین تر است. در کنار پله های ورودی، سقاخانه کوچکی به شکل پنج ضلعی دیده می شود که کاشی کاری های آن، آب خواستن حضرت سکینه از عموی خود حضرت عباس (ع) را به تصویر کشیده اند. تصویر، حضرت ابوالفضل را سوار بر اسب نشان می دهد که شمشیر به کمر دارد و پرچمی با عبارت «نصر من الله و فتحاً قریب» در دست وی دیده می شود. جلوی پای او خردسالی به تصویر کشیده شده است که وی را حضرت سکینه می پندارند.

بعد از سقاخانه به زیردالانی می رسیم که تا سال ۱۳۷۲، راه ورودی کوچه ایلخانی به سایر کوچه ها بوده و امروزه به عنوان مکانی برای پخت نذری و توزیع آن به کار می رود. در کنار زیردالان، نیز حمام حسن خان واقع شده است که یکی از حمام های بزرگ و معروف کرمانشاه محسوب می شود. سردر این حمام مزین به نقش شیر و خورشید است و در گذشته نیمی از روز در آن استحمام می کردند و نیم دیگر روز را به انجام ورزش های زورخانه ای مشغول می شدند.

حسینیه

پس از گذر از صحن ورودی، برای رسیدن به حسینیه وارد یک دالان می شوید که در دو طرف آن، دو طاق شکل گرفته و سقف آن پوشیده از کاشی است. پس از گذر از دالان با حیاطی شبیه به خانه های قدیمی با یک حوض مواجه می شوید که فضای حسینیه را شکل می دهد و محل عزاداری آقایان بوده است. به طور کلی حسینیه صحن کوچکی است که حجره های دوطبقه و طاق نماهای متعددی در اطراف آن به چشم می خورد و دیوارهای کاشی کاری شده زیبایی دارد. داخل طاق نماهای این بخش صحنه هایی از عزاداری شامل سینه زنی، قمه زنی و تصاویری از خلفا و سلاطین ایران و بارگاه سلیمان و عبور دادن اهل بیت علیهم السلام از قتلگاه را می بینید که همه با استفاده از هنر کاشی کاری نقش شده اند.

در شرق حسینیه، ارسی هایی (پنجره های مشبک) قرار دارند که متعلق به بخش زینبیه هستند. در بالای ارسی بزرگ این بخش، نقش دو فرشته و پرچم هایی مزین به عبارت «یا حسین مظلوم» دیده می شود و نقوش هندسی گل و بوته نیز بخشی دیگر از تزیینات این بخش هستند. بد نیست بدانید که بخشی از کاشی های این بخش با نقش اشعار محتشم کاشانی، در انبار نگهداری می شوند و جای آنها در بنا خالی است. در زمان مرمت این بخش نیز، آثاری از گچ بری و آینه کاری به دست آمد ک نشان می دهد در گذشته این بنا مزین به این هنرها نیز بوده است.

زینبیه

با عبور از یک راهروی کوچک از حسینیه به زینبیه می رسیم که تنها فضای گنبددار (مسقف) تکیه محسوب می شود و به بانوان اختصاص داشته است. در گذشته بانوان از در کوچه معاون الملک و بدون برخورد با آقایان می توانستند وارد طبقه بالای زینبیه شوند. از زیبایی های زینبیه می توان به پنجره های رنگی اش اشاره کرد که با تابش نور، حال و هوای خاصی را ایجاد می کنند. آرامگاه میرزاحسن خان معاون الملک نیز در جنوب شرقی این بخش و در اتاق کوچکی قرار دارد؛ او در سال 1327 خورشیدی دار فانی را وداع گفت.

بیشترین تصاویر مربوط به وقایع عاشورا در زینبیه قرار دارند؛ تابلوهای کاشی کاری شده که صحنه هایی از واقعه کربلا را نشان می دهند و از ضلع شمال شرقی تا جنوب شرقی به تصویر کشیده شده اند:

صحنه های جنگ امام حسین (ع) و سپاه یزید در کربلا به هنگام ظهر عاشورا، امام سجاد (ع) و اهل بیت در خرابه های شام، رزم حضرت قاسم (ع)، رزم حضرت علی اکبر (ع)، آمدن زعفر (جعفر) جنی به یاری حضرت سیدالشهدا، آوردن اهل بیت به مدینه، اهل بیت در بارگاه یزید، جنگ حضرت عباس (ع) و امام حسین (ع) با کفار، قصاص مختار، آمدن سلیمان خزایی و دفن شهدای کربلا توسط قبیله بنی اسد. در بالای تابلوها، ترکیب بندهایی از محتشم کاشانی بر روی کاشی ها و زمینه سفید نقش بسته است.

سقف و گنبد زینبیه

اگر سرتان را بالا بگیرید، سقف پوشیده از کاشی های فیروزه ای را می بینید و کاشی کاری هایی به چشم تان می آیند که مزین به تصاویری از حضرت زینب در روز عاشورا هستند؛ به همین دلیل به این مکان زینبیه می گویند. سقف بنا گنبدی دو پوش (پوسته) دارد که بخش زیرین به صورت عرق چین و نمای رویی به صورت نمای فلزی ساخته شده است. در زیر گنبد زینبیه رسمی بندی هایی را می بینیم که از فنون تزیینات برجسته پس از اسلام به شمار می روند. این رسمی بندی ها با کاشی های منقوش به گل و بوته مزین شده اند و در بالای آنها کاشی هایی منقوش به اشعار محتشم کاشانی کار شده است.

ساقه گنبد و فاصله میان پنجره ها هم مزین به کاشی کاری های زیبایی شده اند که تابلوهایی از قصص قرآنی و احادیث هستند. در کاشی کاری ازاره ها (نیمه پایینی دیوارها) دو نوع کاشی به کار رفته است؛ کاشی های بلند با تصاویر گل و بوته که برخی از آنها تصویر رنگی پادشاهان را نیز دارند و کاشی های مربعی با زمینه سبز مزین به تصاویر گوناگون از پادشاهان، داستان های ادبی و حماسی و قصص قرآنی.

عباسیه

با یک راهرو از زینبیه به عباسیه می رسید؛ حیاطی بزرگ و زیبا با حوض و تعدادی باغچه که بنای اصلی عباسیه در ضلع جنوبی آن است. این بنا ایوانی با دو ستون آجری و کاشی لاجوردی دارد که می توان شکوه عباسیه را مدیون آن دانست. در این ضلع، کاشی هایی با تصاویر پادشاهان دیده می شود که زمینه آبی دارند. در قسمت جنوب شرقی هم ورودی عباسیه به کوچه ایلخانی قرار گرفته است. ساختمان دو طبقه با 3 اتاق در سمت راست ورودی این قسمت قرار دارد که طبق توافق خانواده معاون الملک و میراث فرهنگی به کلاس های قرائت قرآن و مراسم سوگواری ائمه اطهار و اعیاد مذهبی اختصاص یافته است.در ضلع غربی عباسیه، اتاق های زینبیه را می بینیم که میرزاحسن خان در آنها سکونت داشته است.

در ضلع شمالی کاشی های لاجوردی زیبایی خودنمایی می کنند و کاشی های کاربنی رنگی نیز به چشم می خورند که وقایع تاریخی ایران را نشان می دهند. در حاشیه بخش کاربنی رنگ، نقش عمارت های مختلفی از نقاط مختلف ایران بر روی کاشی ها دیده می شود. گفته می شود معمار بنا قصد داشته با طرح این کاشی کاری تاریخ ایران را برای نسل های حال و آینده به تصویر بکشد.

در این ضلع، ستون هایی وجود دارد که مزین به تصویر رجال و شخصیت های بزرگ ایران هستند. روی سومین کاشی ستون اول یک جای پا دیده می شود که بر اساس باور مردم متعلق به امام رضا (ع) بوده اما در واقع این اثر، یک نمونه شبیه سازی شده جای پای امام رضا (ع) است که در قدمگاه نیشابور قرار دارد. این محل در گذشته حرمت و اهمیت زیادی داشته و محلی برای صلح و آشتی مردمی بوده که با هم نزاع داشته اند.

نیم ستون بلندی نیز در این بخش به چشم می خورد که حیاط عباسیه، بخش زیادی از زیبایی اش را مدیون آن است. قرار بود تا ساعتی در بالای این نیم ستون نصب شود؛ اما رسیدن آن ساعت به ایران تا پس از مرگ میرزاحسن خان معاون الملک، به درازا کشید و هیچ وقت قسمت نشد تا بر روی این نیم ستون قرار گیرد. این نیم ستون، زیبایی حیاط عباسیه را دوچندان کرده است.

در سمت چپ این نیم ستون تابلویی از مشاغل دراویش وجود دارد و در سمت راست آن پنج تابلوی کاشی کاری شده، بخش های مهم زندگی حضرت یوسف را به تصویر کشیده اند. این تابلوها از بالا تا پایین عبارتند از: به چاه انداختن حضرت یوسف توسط برادرانش، خریداری حضرت یوسف توسط عزیز مصر، مجلس یوسف و زلیخا، دیدار حضرت یوسف با برادرانش، دیدار حضرت یوسف با پدرش حضرت یعقوب و بینا شدن وی.

در شرق عباسیه نیز ساختمانی وجود ندارد و طاق نماهایی در آن به چشم می خورند. فقط یکی از طاق نماها تزیینات جالب توجهی دارد و تصویر حضرت سلیمان را بر آن دیده می شود که روی تخت است و پرندگان و حیوانات اطراف او هستند. بر اساس گفته ها، معمار نتوانسته کاشی کاری این بخش را تکمیل کند و برای همین سایر طاق نماها تزییناتی ندارند.

تکیه معاون الملک کجاست؟

• آدرس: استان کرمانشاه، کرمانشاه، خیابان حداد عادل

تکیه معاون الملک یکی از بناهای تاریخی شهر کرمانشاه است که با معماری و تزییناتی خیره کننده، نمونه ای کامل از هنر و فرهنگ ایران زمین را به رخ می کشد. این بنا در خیابان حداد عادل شهر کرمانشاه قرار دارد که قدیمی ها هنوز هم این محله را با نام قدیمی آن، یعنی آبشوران می شناسند. پیشینه ساخت تکیه معاون الملک به دوره قاجار و نزدیک به ۱۲۰ سال پیش بازمی گردد؛ زمانی که معماری ایرانی و اسلامی پیوندهای بیشتری با معماری غربی برقرار می کرد. این اثر باشکوه در تاریخ ۱۰ آذر ۱۳۵۴ با شماره ثبت ۹۴۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مسیر دسترسی به تکیه معاون الملک

برای دسترسی به تکیه معاون الملک به میدان آزادی در مرکز شهر کرمانشاه بروید. از این میدان به سمت جنوب حرکت کنید و پس از طی مسافت یک کیلومتری، به دوراهی خیابان های نواب صفوی و مدرس برسید. هر دوی این خیابان ها به تکیه معاون الملک منتهی می شوند. علاوه بر این، شما می توانید از هرجای شهر با دسترسی به میدان های مشهور شهناز یا وزیری، با اندکی پیاده روی خود را به تکیه معاون الملک برسانید.

از اینکه در این مطلب همراه ما بودید، متشکریم...

آشنایی با زیبایی های مجسمه هرکول کرمانشاه