ایرانی ها در زمینه های مختلف مهمان نوازی، یکی از غنی ترین فرهنگ ها را دارا هستند. در واقع اگر دقت کنید، متوجه خواهید شد که همه ی ما از همان بچگی و از همان دورانی که خاله بازی از مورد علاقه ترین بازی های مان بود، می دانستیم که رسوم و فرهنگ مهمان نوازی چگونه است و از همان ابتدا یاد گرفته بودیم که چگونه باید به مهمان ادای احترام کرد، چگونه باید از او پذیرایی کرد و چگونه میزبان خوبی بود. از این رو، آشنایی با سبک های مختلف مهمان نوازی، برای ما ایرانی ها اصلا نیازی به تئوری خاص و یا آموزش خاصی ندارد، چرا که اکثریت ماها، از همان سال های ابتدایی تولدمان، در خاله بازی هایمان و کارهایمان، نشان داده ایم که از پیشینه ای قوی در امر مهمان نوازی برخوردار هستیم.
مهمان نوازی در گذشته
مهمان نوازی ایرانی از معماری سنتی ایرانی تا کاروانسراها و اشعار و ضرب المثل ایرانی در پاس داشت جشن ها و برنامه های مذهبی و غیرمذهبی خود را نشان داده و در قرون مختلف به سبک و سیاق مناسب اجرا شده است. تقویم های ایران باستان با آن جشن های متعدد و مناسبت های شاد پرمعنایش نشان از ریشه مهمان نوازی ایرانی ها دارد. ایرانیان این جشن ها و مراسم آیینی را فرصتی برای میزبانی در نظر می گرفتند و یکی از مهمترین آئین های ایرانی که دید و بازدید و مهمانی و مهمان نوازی به صورت کامل در آن خودش را نشان می دهد نوروز باستانی یا شب یلدا است. یکی از قسمت های اصلی اکثر سفرنامه های موجود، آن قسمتی است که سیاحان و نویسندگان به آداب مهمان نوازی ایرانیان اشاره کرده اند و این نقطه ای عطف بر صحت مهمان نوازی ایرانیان است.
مثلا ابن حوقل، جغرافی دان عرب در سده چهارم قمری، در خصوص مهمان نوازی آل بویه و اطرافیانشان چنین گفته است:«پادشاهان و رجال فارس دارای لباس دیبا و نیکو هستند و با کسانی که به حضورشان برسند با کمال جوانمردی و خوشرویی رفتار می کنند. در مهمان نوازی و دستور تهیه طعام های گوناگون برای واردین کوشا هستند. سفره های خود را با خوراکی های رنگین و فراوان می آرایند، دستور می دهند قبل از خوان گستردن، شیرینی و میوه برای میهمان آورده شود. مجالس آنان از سخنان سبک و حرکات ناشایست و اخلاق پست به کلی منزه است. در آرایش و سفره و لباس مبالغه می کنند و در میان بزرگان فارس رقابت و هم چشمی در این گونه امور حکم فرما است». و حتی در ادامه و تاکید بر مهمان نوازی ایرانی گفته: «مثل اینکه همه مردم از یک خانواده و در یک خانه زیست می کنند، افراد بی آنکه میانشان سابقه آشنایی باشد، به خانه یکدیگر می روند و با کمال گرمی از همدیگر پذیرایی می کنند. هر صاحب ملکی کوشش دارد خانه وسیعی تهیه کند تا بتواند از میهمانان بهتر پذیرایی کند.»
مهمان نوازی در کاروانسرا
در گذشته های دور آن زمان که مسافرت به سبک و سیاق کنونی نبود و وسایل نقلیه همان چهارپایان بودند، کاروانسراها اقامتگاهی برای مسافران بودند تا آنها بتوانند به صورت رایگان یا با کمترین هزینه در آنها اسکان و خستگی سفرشان را در کنند. بنابر اسناد موجود، کاروانسراها در گذشته آن چنان اهمیتی داشتند که در سال ۷۱۹ به فرماندار سمرقند که اکنون بخشی از ازبکستان است اما در گذشته بخشی از ایران بوده، دستور داده شده بود که مسافرخانه یا همان کاروانسرایی برپا کند تا مسلمانانی که از آنجا گذر می کنند بتوانند یک شبانه روز آنجا سکنا کنند و از آنها به کمال پذیرایی شود.
سنت نان و نمک
نان و نمک خوردن یکی از سنت های دیرینه ایرانی است و به نوعی می توان آن را بخشی از سنت مهمان نوازی و در میان عیاران و پهلوانان دانست. در فرهنگ دهخدا از سنت نان و نمک در ایران گفته شده: در فرهنگ ایرانی اگر شخصی مهمان شخص دیگری برای غذا بوده باشد، می گویند که نان و نمک او را خورده است و به مناسبت متنعم گشتن از کسی که با او نان و نمک خورده است، متعهد و ملزم به حفظ دوستی و وفای او است. از سنت نان و نمک در شاهنامه بارها صحبت شده و مثلا در جایی اشاره به امتنای اسفندیار از نشستن سر خوان رستم دارد چون معتقد بوده اگر بشیند و نان و نمک رستم را بخورد دیگر نمی تواند با او بجنگد:
گر اکنون بیایم سوی خوان تو
بوم شاد و پیروز مهمان تو
تو گردن بپیچی ز فرمان شاه
مرا تابش روز گردد سیاه
فرامش کنم مهرِ نان و نمک
به پاکی نژاد اندر آریم شک…
و حتی در جای جای سنن ایرانی از نمک و واژه های مرتبط با آن از جمله نمک نشناس، نمک پرورده، دستم نمک ندارد و نمک خوردن و نمکدان شکستن هم می توان نشان احترام به فرهنگ نان و نمک را دید.
آداب میزبان و مهمان
- مهمترین وظیفه در هر مهمانی، رعایت آداب است.
- بهتر است میهمان بدون عیب باشد تا مکرر.
- اعتدال در میزبانی و مهمانی شرط است مثلا دعوت ماهی یکبار بهتر از دعوت ماهی سه بار است.
- میزبان باید مقام و منزلت میهمان را رعایت کند.
- هنگام گستردن سفره و نستن میهمانان، میزبان باید می ایستاد تا میهمانان از او درخواست می کردند تا بنشیند.
- در گرگان رسم بود که میزبان از جمع میهمانان غایب می شد و کسی را به نمایندگی خویش مامور خدمت به میهمانان می کرد.
- برخی جاها بر این رسم بود که در برخی از مناطق و هنگام برخی از پذیرایی ها، موقع چیدن غذا، گاهی آنرا اول در جلوی میزبان قراز می دادند. بعد از مهمان پذیرایی می کردند، و در جاهایی دیگر، برعکس عمل می کردند. (به نظر می رسد که در رسم اول، مقام میزبان بالاتر از مهمان بوده است و در رسم دوم، برعکس.)
- میزبان از کمبود ها زیاد عذرخواهی نمی کرد و مهمان را برای خوردن بیشتر تحت فشار قرار نمی داد.
- میهمان نمی بایست از سلیقه و میل خود پیروی میکرد و باید از همه غذاها می خورد.
- میزبان در جریان مهمانی باید خود را خرسند نشان می داد.
- بدون دعوت نمی بایست به جایی می رفت و باید در جایی که میزبان تعیین کرده بود می نشست.
- مهمان نمی بایست خیلی سیر یا گرسنه به مهمانی می رفت.
- قبل و بعد خوردن می بایست خدا را شکر می کرد.
- هیچکس نباید قبل از بزرگترها دست به غذا میبرد یا به مسیر آوردن غذا چشم می دوخت.
- باید آرام غذا می خورد و هنگام خوردن با کسی گفتگو نمی کرد یا در صورت گفت و گو به دهان دیگری نگاه نمی انداخت.
- مهمانان هنگام صرف غذا نباید با یکدیگر دعوا کرده، به میزبان توهین کنند و به خدمه میزبان دستور دهند بگونه ای که دیگران فکر کنند، عضوی از خانواده میزبان است.
- افراط در خوردن، پرحرفی، آواز خواندن زیاد، حرص زدن، خندیدن و گریستن زیاد موقع غذاخوردن، از عادات نکوهیده بود.
- در پایان مهمانی، می بایست از میزبان به طور مجمل تشکر نمود.
مهمان نوازی نورورز در دوره هخامنشیان
یکی از نمونه های امور تشریفاتی در دوره هخامنشیان ،نحوه دیدار با مردم و مقامات داخلی و روش پذیرش نمایندگان سرزمین های تابعه بود. نکته جالب توجه آن است که بر اساس مدارک موجود، زمان انجام این امور در بهترین وقت سال ،یعنی در بها هر سال به خصوص روزهای نخستین ماه اول سال و فصل بهار بود. البته نهادینه شدن «نوروز» بسیار قدیمی تر از شکل گیری سلسله های شاهی در ایران بوده است. ولی اطلاعات موجود در باره قدمت نوروز از زمان هخامنشیان فراتر نمی رود. چرا که از آن زمان برگزاری جشن نوروز ترتیبات خاص یافت و به صورت تشریفاتی برگزار می شد و یک ماه به طول می انجامید . ترتیبات و تشریفات خاصی را در نظر می گرفتند. بدین صورت که ۵ روز نخست را به پادشاهان اختصاص می دادند. ۵ روز دوم را به اشراف، ۵ روز سوم را به خادمان و کارکنان پادشاهی، ۵ روز چهارم را به ندیمان و درباریان ،۵ روز پنجم را به توده مردم و ۵ روز ششم را به برزگران. در مورد نوروز چند نکته مهم قابل ذکر است. نخست آنکه اکثر مردم نوروز وجشن های جنبی آن را جشن هایی با گذشته صد در صد ایرانی می دانند. دیگر اینکه نوروز برای مدت زمانی طولانی، جشنی مردمی بود و به واسطه غیر دینی و غیر سیاسی بودنش، به جشنی عمومی برای همه مردم تبدیل شود. در واقع این شاهان بودند که به تبعیت از عموم مردم، جشن نوروز را پذیرفتند و کم کم به جشنی عمومی برای همه مردم تبدیل گردید. در سال ۵۳۸ قبل از میلاد، کوروش دوم، نوروز را جشن ملی اعلام کرد و طی تشریفاتی خاص مراسم ترفیع سربازان، بخشش محکومان و پاکسازی مکان های عمومی و… انجام می پذیرفت. اصولا نوروز در اول سال و فصل بهار جشن گرفته می شود. ولی در دوران باستان و از دوره هخامنشیان استفاده از سال خورشیدی در ایران معمول بود. ولی به دلیل برخی موارد از جمله اصول کبیسه در دوران ساسانی، آغاز گاهشماری چندین بار در دوره های مختلف تغییر کرد و در چند مورد نوروز در فصول اشتباه مانند میانه تابستان جشن گرفته شد. البته این مشکل گاهشماری توسط ستاره شناس بزرگ، حکیم عمر خیام، در قرن ۶ هجری حل شد و از آن به بعد “تقویم جلالی” به عنوان تقویم خورشیدی کشور انتخاب شد.
آداب و رسوم مهمان نوازی در ایران باستانی
جامعه ایران باستان در روابط اداری و اجتماعی خود، قواعد و ضوابطی را رعایت می کردند و این گونه قواعد رفتاری اجتماعی برگرفته از برخی سفارش های اخلاقی و تعلیمات دینی بوده است. نحوه تعامل میان صاحب منصبان حکومتی، نحوه رفتار با بزرگان جامعه، آموزه های دینی و اخلاقی مواردی است. که می توان به آن اشاره نمود هرچند محدودیت منابع تاریخی که به این موضوعات پرداخته باشند. مطالعه دقیق در خصوص عمق و گسترش آن قواعد را دشوار می نماید. ولی از طریق مصادیق رفتارها، سفارش ها، شرح وقایع و مانند آنها می توان نسبت به پاره ای از مجموعه نانوشته ای از قواعد معمول در دوران ایران باستان یاد کرد که با مقایسه و تطبیق آنها با مقررات معمول در جامعه امروز ایران و سایر کشورهای دنیا، آنها را به عنوان نمونه هایی از آداب و رسوم تشریفاتی دوران ایران باستان ارائه نمود. البته منابع موجود بیشتر کتبی است که بعد از اسلام نوشته شده است. که با تطبیق و مقایسه رفتارهای پیشین با سنن اسلامی –عربی می توان نسبت به تمایز آنها حکم داد. که مربوط به دوره ایران باستان بوده است. البته نمی توان درباره برخی از آداب قبل اسلام ایران قضاوت قطعی نمود. چرا که واقعا روشن نیست آنچه در منابع تاریخی به عنوان عادات و رسوم اجتماعی آورده شده است. واقعا معمول و جاری بوده یا جنبه خیالی یا آرزو داشته است و شاید محدود به قسمتی از سرزمین پهناور ایران بوده. یا منحصر به قوم یا ملتی از اقوام ملل متعدد ایران بوده است. یا شمول کلی داشته و در سرتاسر ایران و میان کلیه اقوام و ملل اجرا می شده است؟ به هرحال و مطابق با منابع محدود و بر اساس مطالعات تطبیقی، می توان به برخی سنن معمول در جامعه به عنوان آنچه امروزه نزاکت و تشریفات نامیده می شود. از جمله آداب سخن گفتن، آداب میزبانی و آداب رفتار درباری اشاره نمود.
سخن آخر
تعارف که بخشی از لفاظی کلامی یا رقص ظریف ارتباطی ما ایرانی هاست. اما این کلمه که اساسا ریشه عربی دارد چرا بخشی از آداب ایرانی شده است؟ ویلیام او بیمن، استاد انسان شناسی در دانشگاه مینه سوتا و متخصص خاورمیانه در خصوص تعارف در میان ایرانیان می گوید: «یک مفهوم کلیدی در تعارف، کارکردی است که من آن را به عنوان «دست پایین گرفتن» توصیف می کنم به عبارتی تعارف نوعی بالا بردن شخص دیگر و پایین آوردن خود است.» او حتی توضیح داده که در جامعه سلسله مراتبی مانند ایران، این رفتار ثبات اجتماعی ایجاد می کند، زیرا وقتی هر دو نفر این کار را انجام می دهند، به برابری می رسند». بله! تعارف نشان دهنده جوهر مهربان مردم ایران است و به واقع که او به درستی تعارف را در ما ایرانیان توصیف کرده است و اگر از حق نگذریم تعارف در مهمانی های ایرانی به حد اعلای خود می رسد و بخش مهم مهمان نوازی ایرانی است.
آداب مهمان نوازی در دنیا
