چه اندازه ای با شهر بیرجند آشنایی دارید؟ آیا می دانید که بیرجند اولین شهر در ایران است که از سیستم آب رسانی برخوردار بوده است، حتی قبل از تهران! بیرجند یکی از شهرهای تاریخی سرزمین ایران است که بسیاری از ما اطلاعات کامل و درستی در رابطه با آن نداریم. همانطور که می دانید در جای جای این کشورمان شاهد آداب و رسوم خاص خود می باشیم همین امر باعث شده تا به سبب تنوع فرهنگی کشورمان شاهد رشد گردشگری داخلی باشیم. اهالى شهرستان بیرجند عموماً خون گرم، مهمان نواز و شیعه اثنی عشرى هستند، جز قسمتى از شهرستان که برادران اهل تسنن در جوار سایر افراد اقامت دارند.
تاریخچه
بر اساس روایات در اواخر عصر ساسانی، بیرجند توسط زرتشتیان ساخته شده است. در کتب زیادی از جمله کتاب شعر حکیم نزاری، به بیرجند اشاره شده، نام بیرجند با عناوین مختلفی از جمله «گبرآباد» ذکر شده است. یاقوت حموی در نوشته های خود به وجود بیرجند به عنوان یکی از شهرهای منطقه قهستان اشاره کرده و حمدالله مستوفی هم بیرجند را از ولایت های قهستان به شمار آورده است. بیرجند در طول تاریخ با زلزله ویران شده و نمی توان تاریخ دقیق و مستندی از بیرجند قدیم به صورت دقیق ارائه دهیم، ولی بیرجند امروزی از عصر صفویه به بعد ساخته شده است.
در عصر صفوی و بعد از قتل نادرشاه افشار، خاندان خزیمه عرب در منطقه حکومت کردن و بیرجند به مرکز قهستان تبدیل شد. بیرجند در نابودی دولت صفوی به یکی از مهم ترین شهرهای منطقه تبدیل شد، دلیل آن هم قرار داشتن این شهر بر سر راه بیشتر جهانگردان بود. در دولت پهلوی بیرجند به مرکز نظامی تبدیل شد و در سال ۱۳۰۲ بیرجند لوله کشی شد. نکته جالب اینجا است که لوله کشی آب بیرجند قبل از تهران انجام شد و این شهر به عنوان اولین شهر دارای لوله کشی شناخته می شود. بیرجند در سال ۱۳۸۳ در تقسیم خراسان به سه استان، به زیرمجموعه خراسان جنوبی اضافه شد.
پوشش مردم بیرجند
از آنجایی که بیرجند جز استان خراسان جنوبی است، پس طبیعی بوده که افراد محلی این منطقه هم لباس محلی خراسان جنوبی را به تن کنند. پوشاک مردان در خراسان جنوبی شامل انواع سرپوش، کلاه نمدی، شب کلاه، مندیل (شال سفید یا سیاه از جنس قمیس)، کلاه قرص، عرقچین کلاه، تن پوش، نیمه تنه و پاپوش می شود. پوشاک زنان در این منطقه شامل سرپوش یا چارقد، روبند، کلوته، کوله، شلیته، یل، چادر و پاپوش می شود.
آداب و رسوم نوروزی مردم
نوروز باستانی و آغاز سال نو نزد ایرانیان جلوه ویژه ای دارد و مردمان هر منطقه قرن ها است که با آداب و رسوم خاص خود آن را جشن می گیرند و در شهر بیرجند نیز با کاشت سرسوزی مردمان به استقبال عید می روند.مردمان قدیم برخلاف جوانان امروز این آداب و رسوم کهن را گرامی داشته و در حفظ وبهتر برگزار کردن آن تلاش فراوان داشتند. اهالی با صفای دیار بیرجند به فروردین، ماه نوروز می گویند. کاشتن سرسبزی یا به قول بیرجندی ها سرسوزی یکی از آیین های پابرجا در ایام عید است که حدود یک ماه مانده به عید در ظرف های کوچک یا بزرگ مقداری جو، گندم، عدس یا ماش می کارند تا روز عید سرسبز باشد. برخی نیز روی جداره های کوزه های سفالی سرسبزی های بسیار زیبایی به وجود می آورند.
کاشت سرسوزی
کاشتن سرسبزی یا به قول بیرجندی ها سر سوزی یکی از آیین های پا بر جا در ایام عید است که حدود یک ماه مانده به عید در ظرف های کوچک یا بزرگ مقداری جو، گندم، عدس یا ماش می کارند تا روز عید سر سبز باشد.
برخی نیز روی جداره های کوزه های سفالی سر سبزی های بسیار زیبا و دلربایی به وجود می آورند. در بعضی از خانواده ها هم به نیت سلامتی افراد خانواده برای هر یک از آنها یک سر سبزی می کارند.
رسم شاه مولایی
یکی دیگر از مراسم خراسان جنوبی رسم شاه مولایی است که در مناطق شهری و روستایی استان مرسوم است و انجام آن بدین ترتیب است که چند روز مانده به نوروز افراد خیر و معتمدان محل با مراجعه به ثروتمندان اقدام به تهیه اجناس مورد نیاز نیازمندان کرده و آنها را بین افراد نیازمند تقسیم می کنند.
اهالی بیرجند قدیم اعتقاد داشتند که شام شب عید به هر قیمت که شده باید پلو باشد. فقیر و ثروتمند خود را مقید به تهیه و پختن پلو در شب عید می دانستند. این هم از رسومی است که امروزی ها شاید با شنیدنش به تعجب و خنده وا داشته شوند چرا که بسیاری در قدیم الایام استطاعت تهیه پلو و حتی نان گندم را برای یک هفته هم نداشته اند چه رسد برای همه سال و تنها نوروز به نوروز، آن هم با کلی سختی و مشقت چشمشان به پلو می افتاده است.
سمنوپزان
از دیگر آداب و رسوم استان خراسان جنوبی مراسم سمنو پزان بوده که دارای زحمت زیاد ولی پر طرفدار می باشد. در این رسومات زن ها ظرف های خود را در پشت بام خانه ها قرار داده تا از آب باران پر شوند و به طور همزمان گندم ها را در پارچه هایی تمیز ریخته تا توسط آب باران خیس شده تا شروع به جوانه زدن کنند. بعد از این مرحله گندم ها را در جایی پهن می کنند تا خشک شده و سپس آسیاب می کنند. در مرحله ی بعد ان را الک می کنند. برای درست کردن سمنو آن را با زردچوبه و دارچین و مواد دیگر مخلوط کرده و ان را بر اجاق قرار داده و بعد از آماده شدن در ظرف ها تقسیم بندی کرده و با آجیل تزیین می کنند.
شب یلدا در بیرجند
برپا کردن کرسی ذغالی از ویژگی های شب چلَه بیرجند است و یکی از دلایل این امر نیز استقبال از فصل سرد زمستان است. گذاشتن یک سینی بزرگ موسوم به مجمعه از دیگر رسوم شب چله است که در آن انواع میوه ها و آجیل می گذاشتند. معمولا همه افراد فامیل بر گرد این کرسی جمع می شدند و افسانه های قدیمی که در لهجه محلی به "اوسونه" مشهور است را بیان می کردند و از این طریق شب خاطره انگیزی را برای خود به ثبت می رسانند. برای برگزاری این جشن خانواده ها سعی می کنند، تا حد امکان انواع میوه و آجیل محلی از جمله عناب، سنجد، توت خشکه، برگه هلو، برگه زردآلو، تخمه، هندوانه، خربزه و انار را آماده و از مهمانان پذیرایی کنند.
کف زدن
یکی از آیین های ویژه شب یلدا در استان خراسان جنوبی برگزاری مراسم کف زدن است. در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبک را که در این دیار به بیخ مشهور است، در آب خیسانده و پس از چند بار جوشاندن، در ظرف بزرگ سفالی به نام تغار می ریزند.
مردان و جوانان فامیل با دسته ای از چوب های نازک درخت انار به نام دسته گز مایع مزبور را آنقدر هم می زنند تا به صورت کف درآید و این کار باید در محیط سرد صورت گیرد تا مایع مزبور کف کند.
کف آماده شده با مخلوط کردن شیره شکر آماده خوردن شده و پس از تزیین با مغز گردو و پسته برای پذیرایی مهمانان برده می شود.
بردن هدیه به خانه عروس
بردن هدیه به خانه عروس با عنوان شب چله ای از دیگر مراسم شب یلدا در استان خراسان جنوبی است. در این شب برای دخترانی که به تازگی نامزد شده اند از سوی خانواده داماد هدایایی فرستاده می شود و خانواده های عروس و داماد دور هم جمع می شوند.
سینی تنقلات و میوه ، پارچه و یا لباس نو از هدایایی است که از طرف داماد آینده به خانه عروس فرستاده می شود تا نویدی برای زندگی گرم و پر امید آنان باشد.
صله رحم، شب زنده داری و بازی
در این شب افراد با جمع شدن در خانه بزرگ فامیل، خواندن شعر و داستان، خوردن شیرینی، آجیل و انواع تنقلات در بلندترین شب سال تا پاسی از شب بیدار می مانند.
میهمانی ها و شب زنده داری های شب یلدا از گذشته های دور در این استان مرسوم بوده و هنوز هم به قوت در میان مردم رایج است.
بازیهای دسته جمعی همچون گل یا پوچ ، طرح معما و چیستان و بازگویی قصه و داستانهای قدیمی توسط سالخوردگان و بزرگان فامیل و گرفتن فال حافظ از دیگر مراسم شب یلدا در بیرجند و سایر شهرستانهای خراسان جنوبی است.
حسن مراسم شب یلدای خراسان جنوبی این است که در کمال سادگی و در جمع گرم خانواده های فامیل انجام می شود.
استفاده از آجیل های خانگی همچون برگه های میوه که بانوان خراسان جنوبی خود در خانه تهیه می کنند نمونه ای از سادگی آیین های شب یلدا در این استان است.
غذای محلی مردم بیرجند
از جمله غذاهای محلی استان خراسان جنوبی و بیرجند می توانیم به آش شلغم، اشکنه بلغور شیر، بلغور پلو، قوروت بادمجان و کشک سالاری اشاره کرد.
عزاداری مردم بیرجند در ماه محرم
مردمان خراسان جنوبی نیز با فرارسیدن ماه محرم الحرام با نصب پرچم های سیاه و علم های مخصوص عزاداری در مساجد و حسینیه ها به عزاداری می پردازند.
سخنرانی پیرامون فلسفه قیام عاشورا در اغلب مساجد و حسینیه های شهر و روستاهای بیرجند، سینه زنی، زنجیرزنی، روضه خوانی، علم بندان، علم گردانی، نخل گردانی، مشعل گردانی و تعزیه خوانی ازشیوه های مراسم عزاداری ماه محرم این دیار است.
تعزیه خوانی از مراسم های عزاداری است که در روستاهای بیرجند و در چند سال اخیر در بیرجند در قالب سوگواره و تعزیه برگزار می شود. انواع تعزیه در ماه محرم در روستاهای بیرجند برگزار می شود که در روستای خنگ صحرای کربلا در روز عاشورا و تعزیه حضرت ابوالفضل(ع) در روز تاسوعا انجام می شود، در روستای مهمویی نیز تعزیه های حر، حضرت امام حسین(ع)، حضرت علی اکبر(ع)، حضرت ابوالفضل(ع) و وفات پیامبر (ص) رایج است، در روستای درخش و آسیابان در هفتم محرم تعزیه خوانی مسلم بن عقیل، در روز هشتم تعزیه علی اکبر(ع)، روز نهم تعزیه حضرت ابوالفضل(ع) و در روز دهم تعزیه صحرای کربلا برگزار می شود.
هفت منبر از دیگر مراسمی است که مردم از بافت تاریخی شهر بیرجند حرکت کرده و در هفت حسینیه به یاد امام حسین(ع) و یاران باوفایش شمع روشن می کنند.
سخن آخر
مردمان قدیم در بیرجند بر خلاف جوانان امروز این آداب و رسوم کهن را گرامی داشته و در حفظ و بهتر برگزار کردن آن تلاش فراوان داشتند.
آداب و رسوم مردم استان گیلان
