آیا اروپا ناجی برجام خواهد شد؟
به نظرم سفر قریب الوقوع امیر قطر به تهران بی ارتباط با این موضوع نیست و احتمالاً حامل پیامی از طرف آمریکایی ها است. قطر و کشورهای واسط دیگر، در تلاش هستند تا زمینه را برای توافق مهیا کنند.
ساعدنیوز: مدتی است که بحث برجام در جامعه به عنوان ابرچالش بین المللی کشور در حالت رکود به سر می برد و جامعه از یک نظر، به نوعی بی تفاوتی نسبت به مسأله توافق هسته ای رسیده است. به نظر حضرتعالی، این بی تفاوتی ریشه در چه مسائلی دارد؟
دکتر رضا اختیاری امیری: به نکته بسیار جالبی اشاره کردید؛ پس از سال ها درگیری افکار عمومی با مسأله توافق هسته ای، امروز به نظر برجام دیگر آن تازگی و طراوت گذشته را ندارد و به موضوعی عادی بدل شده است. البته برجسته شدن این رکود هم خود نشانگر اهمیت این موضوع در گذشته ای نه چندان دور در نزد افکار عمومی دارد. امروز مسأله افزایش قیمت کالاها علیرغم پیگیری مذاکرات در وین باعث شده است که جامعه به این نتیجه برسد که رابطه ای منطقی میان برجام و صعود قیمت ها وجود ندارد. تحولات اقتصادی فضای جامعه را درگیر موضوعاتی غیر از برجام خصوصاً بحث افزایش قیمت ها کرده است و به همین دلیل موضوع توافق هسته ای کمتر پیگیری می شود. به یک معنا میتوانیم بگوئیم که برجام در جامعه به حاشیه رفته است و مسائل دیگری به دغدغه های اصلی مردم تبدیل شده است.
اما در سطح دیپلماتیک، موضوع احیای برجام علیرغم مکثی که در مذاکرات در وین پیش آمده است، از کانال های دیگری در حال پیگیری است. دیپلماسی مخفی از کانال های واسط در تلاش است تا فضایی فراهم شود که طرفین بار دیگر به وین بازگردند و به جمع بندی لازم برسند. برخی کشورها نیز در اینجا نقش واسط را بازی می کنند. به نظرم سفر قریب الوقوع امیر قطر به تهران بی ارتباط با این موضوع نیست و احتمالاً حامل پیامی از طرف آمریکایی ها است. قطر و کشورهای واسط دیگر، در تلاش هستند تا زمینه را برای توافق مهیا کنند.
بنابراین، من فکر نمی کنم که آمریکا یا اروپا مسأله احیای برجام را فراموش کرده باشد؛ همین موضوع درباره ایران هم صدق می کند. توافق هسته ای به اندازه ای مهم است که طرفین چندین ماه در وین برای احیای آن تلاش کرده اند. اگر قرار بر فراموش شدن این موضوع در عرصه دیپلماتیک بود، اصولاً این همه زمان برای برگزاری نشست های وین صرف نمی شد. به هر صورت، باید بد و بستان هایی در این میان ترتیب داده شود تا زمینه برای توافق تسهیل شود. هر دو طرف به دنبال تأمین منافع خودشان از این طریق هستند.
روسیه با دستیابی جمهوری اسلامی ایران به سلاح هسته ای مخالف است. از این منظر، روسیه با غرب در مسأله هسته ای شدن ایران همراه بوده و همچنان هم به نظر من چنین است.
ساعدنیوز: برخی از تحلیلگران معتقدند که شکست مذاکرات احیای برجام یک برنده بیشتر ندارد و آن "روسیه" است. پیش از آغاز جنگ اوکراین هم ما شاهد انتشار برخی مطالب درباره نقش مخرب روسیه در وین بودیم. این نوع تحلیل ها در خصوص رویکرد روسیه به مسأله احیای توافق هسته ای تا چه اندازه ای ریشه در واقعیت های میدانی دارد؟
دکتر رضا اختیاری امیری: واقعیت این است که روسیه یک بازیگر مهم در عرصه بین المللی است. اما در مورد نقش تأثیرگذار روسیه در مذاکرات، به نظرم باید این موضوع را از زاویه دیگری مورد تحلیل قرار دهیم. امروز به دلیل تجاوز نظامی روسیه به اوکراین، روس ها و غربی ها در اوج تقابل با همدیگر قرار دارند و طبیعتاً منافع شان نیز در تعارض با همدیگر است. در چنین شرایط تنش آلودی اگر نگوئیم به طور قطع، حداقل به احتمال بسیار زیاد، این تنش بر روند مذاکرات احیای برجام در وین که روسیه هم در آن حضور دارد، بی تأثیر نیست.
این احتمال وجود دارد که روسیه بخواهد از مذاکرات برای امتیازگیری از غربی ها استفاده کند؛ همان طور که پیشتر مشاهده کردیم، روسیه از غربی ها تضمین خواست که بعد از احیای برجام تحریم های جدید غرب بر علیه روسیه، بر روابط دوجانبه ایران و روسیه تأثیر نگذارد. شاید در شرایط عادی، موضع و رویکرد متفاوتی را نسبت به این موضوع متوانستیم شاهد باشیم، ولی امروز وضعیت بحرانی در شرق اروپا معادلات را تا حدود زیادی تحت تأثیر قرار داده است. روس ها بازیگر بسیار زیرکی هستند. طبیعتاً با ظرافت خاصی خواه به صورت مستقیم خواه به صورت غیرمستقیم بر روند مذاکرات تأثیر می گذارند.
البته نباید فراموش کنیم که روسیه با دستیابی جمهوری اسلامی ایران به سلاح هسته ای مخالف است. از این منظر، روسیه با غرب در مسأله هسته ای شدن ایران همراه بوده و همچنان هم به نظر من چنین است. روسیه به تمام قطعنامه های شورای امنیت علیه ایران رأی مثبت داده است و همین مطلب نشان می دهد که عدم دستیابی ایران به سلاح هسته ای تا چه اندازه ای برای روسیه مهم است. البته علیرغم همسو بودن روسیه با کشورهای غربی در جلوگیری از دستیابی جمهوری اسلامی ایران به سلاح هسته ای، روش و نوع استراتژی روسیه طبیعتاً بنابر منافع اش متفاوت است.
آمریکا منابع انرژی خودش را دارد و در این زمینه نگرانی آنچنانی ندارد. ولی اروپا نگران منابع انرژی خودش است که در پی بحران در اوکراین به خطر افتاده است. به همین دلیل ما به صراحت از زبان آقای بورل می شنویم که اروپا نیازمند احیای توافق هسته ای است.
ساعدنیوز: آقای جوزپ بورل در اظهارنظری بی سابقه درباره "نیاز اروپا به احیای برجام" صحبت کرده است. آقای بورل مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا به فایننشال تایمز گفته است: "ما اروپاییها از توافق بسیار منتفع خواهیم بود، وضعیت اکنون تغییر کرده، ابتدا برای ما این طور بود که "ما به آن نیاز نداریم" اما اکنون برای ما بسیار جالب است که یک تامین کننده نفت و گاز دیگر داشته باشیم و آمریکاییها هم به موفقیت دیپلماتیک نیاز دارند". این اظهارنظر مهم آقای بورل چه پیامی را به طرف های مذاکره ارسال می کند؟
دکتر رضا اختیاری امیری: واقعیت این است که نفت و گاز و مسأله انرژی امروز مسأله اول اروپا است. تا زمانی که دسترسی اروپا به این کالای استراتژیک در خطر قرار دارد، امنیت اروپا تأمین نمی شود. روند تحولات در ماه های اخیر در پی بحران اوکراین و تحریم هایی که بر علیه روسیه وضع شده است و احتمال قطع انرژی شریان حیاتی انرژی اروپا توسط روسیه وجود دارد، باعث یک نوع تجدیدنظر در مواضع نسبت به مسائل و تحولات بین المللی از سوی اتحادیه اروپایی شده است.
شاید این اظهارنظر آقای بورل حاکی از آن است که اروپایی ها به این جمع بندی رسیده اند که در آینده شرایط تأمین انرژی برای کشورهای این قاره با اقدامات تلافی جویانه روسیه، به مراتب سخت تر خواهد شد. این یک تهدید امنیتی جدی برای اروپا است. بنابراین، اروپایی ها در تلاش هستند تا به منابع انرژی جایگزین دست یابند. ایران نیز یکی از کشورهایی است که می تواند تأمین کننده انرژی مورد نیاز اروپا باشد.
طبیعتاً روابط روسیه به عنوان یک بازیگر بزرگ در عرصه بین الملل با کشورهای غربی دارای پیچ و خم های خاص خودش است و اروپایی ها خوب می دانند که مناسبتشان با ایران به عنوان یک کشور جایگزین بالقوه برای روسیه در عرصه تأمین انرژی به مراتب آسانتر خواهد بود و پیچیدگی های روسیه را نخواهد داشت. بازی با بازیگری مثل روسیه که ابزارهای زیادی برای تقابل در اختیار دارد به مراتب سخت تر است. ولی بازی با کشور کوچکتری مثل ایران، به مراتب راحت تر سامان می یابد.
آمریکا منابع انرژی خودش را دارد و در این زمینه نگرانی آنچنانی ندارد. ولی اروپا نگران منابع انرژی خودش است که در پی بحران در اوکراین به خطر افتاده است. به همین دلیل ما به صراحت از زبان آقای بورل می شنویم که اروپا نیازمند احیای توافق هسته ای است. طبیعتاً اروپایی ها تلاش خواهند کرد تا برای رفع دغدغه هایشان، آمریکا را به سمت احیای برجام سوق دهند.