انواع خط در خوشنویسی کدامند؟

معرفی انواع خط خوشنویسی

ابن مقله بیضاوی شیرازی هنرمندی بود که خطوط شش گانه را به وجود آورد که به اقلام سته نیز معروف هستند. این اقلام سته عبارت هستند از خطوط محقق، ریحان، ثلث، نسخ، رقاع و توقیع. تفاوت بین این خطوط، اختلاف در شکل حروف و کلمات و همچنین، نسبت سطح و دور در هر کدام می باشد. ابن مقله بیضاوی برای اقلام سته قواعدی را هم وضع کرد که این قواعد به اصول دوازده گانه خوشنویسی معروف هستند. این قواعد شامل ترکیب، کرسی، نسبت، ضعف، قوت، سطح، دور، صعود مجازی، نزول مجازی، اصول، صفا و شأن هستند. در ایران و سایر کشورها، خطوط متعددی وجود دارند که ممکن است تعداد آن ها بسیار زیاد باشد. از بین این خطوط، خط های تعلیق، شکسته نستعلیق و نستعلیق امروزه بیشتر از خط های دیگر در ایران استفاده می شوند.

خط تعلیق

بسیاری از افراد معتقدند که خط تعلیق اولین خط در هنر خوشنویسی است که می توان اصالت آن را کاملا ایرانی دانست. خط تعلیق با ترکیب شدن دو خط توقیع و رقاع در اواسط سدهٔ هفتم و با اثرپذیری از خطوط ایرانی پیش از اسلام پدیدار شد. این خط دارای دوایر بسیار زیاد است و هیچگونه یکنواختی به چشم نمی خورد. از آنجایی که این خط با کمتر جدا کردن قلم از کاغذ و به طور کلی پیوسته نوشتن کلمات به صرفه جویی در وقت و تندنویسی کمک می کند، در گذشته بیشتر توسط کاتبان دربارها و دیوان های حکومتی جهت نوشتن نامه ها و فرمان های حکومتی استفاده می شده است. در یک بازه زمانی صد ساله، خط تعلیق بسیار پر رونق بوده است و با ظهور نمودن خطوط نستعلیق و نستعلیق شکسته، رونق خود را از دست داد. از همین رو، با گذر زمان، کاربرد این خط کمرنگ تر شده است. به دلیل پیچیدگی زیاد خط تعلیق، امروزه بیشتر در میان هنرمندانی رواج دارد که سطح سواد بالایی داشته و آشنایی زیادی با هنر دارند.

خط نستعلیق

خط نستعلیق، عروس خطوط اسلامی است که یکی از رایج ترین انواع خطوط در خوشنویسی با ماهیت ایرانی می باشد. نستعلیق یکی از محبوب ترین خط الرسم های ایرانی است که برای اولین بار در اوایل قرن نهم گسترش پیدا کرد. خط نستعلیق بیشتر به این دلیل رواج دارد که تعادل، توازن، انعطاف و خوانش راحتی دارد. الهاماتی که از طبیعت به حروف و نقش های نستعلیق وارد شده است، از ویژگی های بی بدیل این خط است. میر علی تبریزی هنرمندی است که بیشتر افراد ایشان را به عنوان ابداع کننده خط نستعلیق می شناسند. داستان ابداع خط نستعلیق شاید به زیبایی این خط باشد. در روایت ها آمده است که میر علی شبی در خواب، پرواز غاز های وحشی را دید و از حرکات نرم بدن این پرندگان برای ابداع حرکات سیال نستعلیق الهام گرفت. از هنرمندان معاصر خوشنویسی موثر در ترویج خط نستعلیق می توان به عماد الکتاب، سید حسین میرخانی، سید حسن میرخانی و على اکبر کاوه اشاره کرد.

خط شکسته نستعلیق

یکی دیگر از انواع خط خوشنویسی ایرانی، خط شکسته نستعلیق است که با پیچش ها و حرکت هاى بسیار زیبایش شناخته می شود. زیبایی این خط نیز بسیار چشمگیر است، اما در کنار این زیبایی مشخصهٔ بارز آن روان نویسى و تندنویسى است.

شکسته نستعلیق از جدیدترین خطوط خوشنویسی اسلامی و زیباترین و سومین گونه از خوشنویسی ایرانی محسوب می شود. چون بیشتر شکل های آن از شکستن و رها کردن خط نستعلیق گرفته شده بود به نام شکستهٔ نستعلیق معروف شده است. این خط را می توان ایرانی ترین خط از میان انواع خط خوشنویسی اسلامی دانست.

خط شکسته نستعلیق از ابداعات ایرانیان به حساب می آید که مستقیماً در پیوند با خط تعلیق و نستعلیق مى باشد. این خط در اوایل قرن یازدهم و آخر دورهٔ صفویه به دلیل نیاز مبرم به تندنویسى بوجود آمد.

مهم ترین استاد خوشنویسی این خط، درویش عبدالمجید طالقانى (نیمه دوم قرن ۱۲) است. ابداع و استخراج شکسته نستعلیق را از نستعلیق در اوایل قرن یازدهم به مرتضى قلیخان شاملو و برخى نیز به محمد شفیع هروى نسبت داده اند.

شکسته نستعلیق برای یک مدت کوتاه دچار رکود شد، امّا امروزه این خط مورد توجه خوشنویسان واقع شده است. حروف و کلمات در این نوع خط خوشنویسى از شکل هاى متنوع و زیبایى برخوردار هستند. علاوه بر این؛ حرکت در خط شکسته نستعلیق از نستعلیق آزادتر است. این نوع خوشنویسی در نقاشیخط و گرافیک نیز کاربرد وسیعى دارد.

خط کوفی

نخستین نوع خوشنویسى که قرآن به آن نوشته شد کوفى بود. بعد از ظهور اسلام در ایران، این خــط نیز رواج یافت.با تأسیس شهرهاى کوفه و بصره در دومین دههٔ شکوفایى اسلام، دانشمندان گرانقدرى بوجود آمدند که توجه زیادى به زبان و خــط عربى داشتند و کوفه نقش تعیین کننده اى در خــط مکّى مدینه اى داشت؛ و خــط جدیدى پدید آمد که بنام خـــط کوفى مشهور شد.خـــط کوفى در نیمه دوم قرن اول هجرى به اوج خود رسید و سه قرن دوام یافت.بطورکلى خـــط کوفى در دون نوع ظاهر شده است. یکى تحریری، کتابتی، ساده و تزئینى و موشّح و دیگرى کوفى بنّایى ومعقّلی.
خـــط کوفى تزئینی، از قرن دوم هجرى عامل بسیار مهمى در هنر اسلامى براى سوره هاى قرآن مجید، نوشته هاى روى سکه ها و لوحه هاى یادبود بشمار مى آمد. اما مهم ترین جلوۀ خـــط کوفى تزئینى را باید در قرن چهارم هجرى در کتیبه هاى سلجوقى که در اواخر حکومت خلفاى عباسى فعالیت داشتند، جست وجو کرد. از قرن چهارم به بعد خـــط کوفى به تنهایى شکل تزئینى یافت و این تحول تا اواخر قرن پنجم هجرى ادامه یافت. از این زمان به بعد خـــط کوفى عملکرد اصلى خود را از دست داد و صرفاً تزئینى گشت.
خـــط بنایى یا معقلى خـــطى است بدون دور و متکى بر سطح. خـــط بنایى تشکیل شده از خـــطوط مستقیم عمود برهم که زوایایى را بوجود مى آورد.
اصل و منشأ خــط کوفى از خــط سریانى است. خــط کوفى ایرانى نیز براساس نتایج برخى پژوهندگان معاصر در آثار بازمانده کشف شده است. این خــط کوفى شیوهٔ خاصى داشته با حروف منفصل که با خاطى مویین به یکدیگر پیوسته و در آن شباهتى با خط اوستایى و پهلوى یافت شده است که آن را کوفى شیوهٔ ایرانى نامیده اند.
خط کوفى در ایران تا مدت پنج قرن معمول بوده است که بیشتر در کتابت قرآن و تزئین ابنیه و کتب، ظروف و … بکار مى رفته است

خط ریحان

خط ریحان از مشتقات خط نسخ شناخته می شود، اما بر اساس شکل حروف و ترکیبات آن به خط محقق نزدیک تر بوده و حتی ظریف تر از آن است. این خط از انواع خط خوشنویسی از ابداعات على ابن عبیدالله ریحانى است و به همین دلیل با نام ریحانى از ان یاد می شود. برخى نیز این خط را به ابن بواب نسبت می دهند، زیرا او براى این خط و زیباسازى آن تلاش هاى شایانى کرده است.

خط محقق و ریحان در اولین نظر مشابه خط ثلث هستند، اما در اصل، تفاوت های بسیار واضحی در شکل حروف آنها وجود دارد.

تا سده های 10 تا 11، خط ریحان برای نوشتن قرآن در بسیاری از کشورهای مسلمان استفاده می شد و مهم ترین دلیل این کاربرد خوانا بودن آن بوده است. شاید به خاطر اینکه این خط باید به آرامی نوشته شود و تبعا زمان بیشتری را نیاز داشت رفته رفته موارد استفاده خود را از دست داد. در هر صورت خط ریحان نسبت به خط محقق مدت زمان بیشتری استفاده شد.

خط توقیع

تقویع در لغت به معنى امضاء است که توقیعى نیز گفته شده است. این خط در زمان خلافت مأمون ابداع شده است.
تحول نهایى خط توقیع در قرن چهارم هجرى اتفاق افتاد. احمد بن محمود ملقب به ابن خازن از شاگردان نسل دوم ابن بواب و از مریدان وی، شوکت لازم را به این خط بخشید.
در اواخر قرن نهم هجری، نوع درشتى از خط توقیع در ترکیه ابداع شد که موردپسند ترک ها بود. اما میان عرب ها چندان متداول نگشت.
خط توقیع را مشتق از خط ثلث دانسته اند.

خط رقاع

خط رقاع یکی از انواع خط خوشنویسی اسلامی است که اغلب برای مکاتبات خصوصی بر روی کاغذهایی در ابعاد کوچک یا نگارش کتاب ها و جزوات عرفی و غیر مذهبی به غیر قرآن یا ادعیه رواج داشته است. کلمه رِقاع جمع رُقعَة است به معنی پاره ها و نوشته های مختصر و به معنی صفحهٔ کوچک است.

این خط از دنباله و شکل اصلاح شده خط توقیع بوده است و به عنوان یک خط ساده، جهت صرفه جویی در زمان و جا برای نوشتن پیغام های کوتاه استفاده می شد. رقاع از ثلث است و با توجه به کاربرد آن و نیاز به سرعت نوشتن از ویژگی هایی مانند اتصالات، اندازۀ کوچکتر حروف و برخوردار است.

رقاع از خطوط محبوب خوشنویسان عثمانى بوده است و توسط خوشنویس مشهور، شیخ حمدالله الاماسى، اصلاحات لازم در آن صورت گرفت. این خط تدریجاً توسط دیگر خوشنویسان ساده تر شد و از رایج ترین انواع خط خوشنویسی گردید. امروزه خط رقاع از متداول ترین خطوطى است که در سرتاسر دنیاى عرب بکار مى رود.

خط ثلث

خط ثلث یکی ازانواع خط خوشنویسی است که دارای ساختارى ایستا و موقر است. از این خط بیشتر در تزئین کتاب ها و کتیبه ها استفاده می شده است. انواع گوناگون ثلث تزئینى توسط ابن بواب و یاقوت ابداع شده که براى کتابت قرآن و دیگر کتب مذهبى به کار مى رفته است. ابن بواب به خط ثلث زیبایى و ظرافت بخشید.

خط ثلث در ایران براى نوشتن عنوان سوره هاى قرآن کریم، پشت جلدنویسی، سرلوحه ها، و بخصوص در کتیبه ها و کاشى کارى ها بکار رفته است و استفاده از آن هنوز نیز رایج مى باشد.

بعد از رواج خط محقق و ریحان بین مردم ، خط ثلث ریحانی از خط ریحان استخراج شد و برای آن نیز قواعدی قرار داده شد.

خط نسخ

خط نسخ برای اولین بار در اواخر قرن دوم هجری رایج شد ولی تا اواخر قرن سوم هجری چندان متداول نبود. به طور کلی، ابداع این خط را به ابن مقله شیرازی در اوایل قرن سوم هجری نسبت داده اند. سابقه این خط به خط کوفی و به صدر اسلام بر می گردد. در واقع، ابن مقله خط کوفی را تکمیل کرده و قانونمند ساخت و برای تکمیل کردن نواقص و اشکالات خط کوفی و اضافه کردن اعراب و حرکات و آواها نسخ را ابداع کرد.

خط نسخ انواع بسیار گوناگونی دارد و از چمله آن ها می توان از نسخ قدیم ( نسخ حجازی)، نسخ الفضاح ،نسخ عثمانی ،نسخ ایرانی( نسخ نیریزی) ،نسخ بغدادی (جدید)، نسخ الحدیث و نسخ چاپی نام برد.

یکی از برترین چهره ها در زمینه نسخ نویسی میرزا احمد نیریزی در دوره صفویه است که او را هم پایه میر عماد در خط نستعلیق می دانند. علاوه بر این، شیوه نسخ او را نسخ فارسی یا نسخ نیریزی می نامند.

خط محقق

محتقق نخستین طخى است که در آغاز خلافت عباسیان از کوفى استخراج شد و نزدیکترین خطوط به آن است. و نیز اولین خطى است که ابن مقلد تهذیب و هندسى کرده است. ابن بواب تکامل نهایى را به آن بخشید. خط محقق چهار قرن محبو ب ترین خط میان خوشنویسان جهت کتابت قرآن در تمام سرزمین هاى اسلام در شرق بوده است.
تأثیر ذوق ایرانى در این خط کاملاً بارز است. محقق خطى است باشکوه و اندام درشت و فواصل منظم، یکدست و ساده.

خط نستعلیق عروس خطوط اسلامی ایرانی