خط نستعلیق عروس خطوط اسلامی ایرانی

معرفی کلی خط نستعلیق

خوشنویسی یکی از هنرهایی است که همواره در بین ایرانیان رواج داشته است. دلیلی که خود به تنهایی می توان اهمیت این هنر را در بین ایرانیان نشان دهد، تنوع زیاد بین خطوط در خوشنویسی ایران است. یکی از زیباترین خط هایی که در خوشنویسی ایرانی از اهمیت ویژه ای برخوردار است، خط نستعلیق می باشد. این خط به دلیل اعتدال، موزونی و تناسبی که دارد، بسیار رواج یافته است و با عنوان عروس خط ها شناخته می شود. خط نستعلیق یقینا یکی از ظریف ترین و زیباترین خطوط بین خط های اسلامی است که با فرهنگ و هنر اصی ایرانی درآمیخته شده است. از لحاظ اهمیت و فراوانی، خط نستعلیق در جایگاه دوم قرار دارد. نستعلیق خط ملی ایرانیان محسوب شده و در همه جا به عنوان سمبل هنر ایران شناخته می شود. هرچند بهترین نمونه های نستعلیق در شهرهای هرات، مشهد، قزوین و اصفهان دیده می شود، اما آثار درخشانی از قاهره، استانبول، دهلی و حیدرآباد نیز سراغ داریم.

میر علی تبریزی و خط نستعلیق

بسیاری از افراد متخصص در این زمینه معتقدند که هنرمندی به نام میر علی تبریزی مبدع خط نستعلیق بوده است. میرعلی تبریزی، خوشنویسی است که در اوایل قرن نهم هجری، یعنی همزمان با دوره تیمور گورکانی زندگی می کرده است. گفته می شود که پیش از ابداع خط نستعلیق توسط میر علی تبریزی، نمونه هایی از این خط وجود داشته اند که ابتدایی بوده اند. بنابراین میر علی تبریزی در واقع در تدوین خط نستعلیق نقش زیادی داشته است و همین به تنهایی کافی است که بیشتر استادان از ایشان به عنوان ابداع کننده خط نستعلیق یاد کنند.

در حکایت ها آمده است که میرعلی تبریزی یک شب در خواب خود، پرواز غازهای وحشی را دید و از حرکات نرم بدن این پرندگان برای ابداع حرکات سیال نستعلیق الهام گرفت. بنابراین می توان گفت که الهاماتی از طبیعت به حرف و نقش های این خط وارد شده است. از همین جهت، خط نستعلیق به عنوان یک خط جزئی جدایی ناپذیر از فرهنگ و هنر ایرانی محسوب می شود.

تحولات خط نستعلیق در طول تاریخ

پس از پیدایش خط نستعلیق، این خط به دلیل حضور در بیشتر کتاب های فارسی توانست به سرعت رواج پیدا کند. خط نستعلیق این رواج را تا زمانی حفظ کرد که در سال ۸۳۳ بایسنقر میرزا شاهنامه بایسنقری توسط جعفر تبریزی و با خط نستعلیق کتابت شد و این کار باعث شد نستعلیق در رده خطوط رسمی ششگانه مطرح شود

بسیاری از خط شناسان، میر علی هروی را می شناسند و معتقدند که از زمان پیدایش خط نستعلیق به مدت یک قرن و نیم، ستاره درخشان آسمان خوشنویسی نستعلیق، میرعلی هروی بوده است. ولی در نیمه دوم قرن، ده خوشنویس دیگر وارد عرصه شدند که توانستند خط تستعلیق را زیبایی بخشند و آن را به تکامل برسانند. پس از این ده هنرمند، عماد الحسنی قزوینی معروف به میر عماد توانست آثار گذشتگان، حتی میرعلی هروی، را تحت الشعاع قدرت کار خود قرار دهد.

بعد از میرعماد، تازه خط نستعلیق در بین خطوط در دنیای خوشنویسی توانست جایگاهی بالا کسب کند. ولی افول دولت صفوی منجر شد که خط نستعلیق در این دوره، روندی نزولی را طی کند. این روند تا زمان شروع دوره قاجار ادامه داشت و با آغاز قاجاریه، خط نستعلیق دوباره توانست جایگاه سابق خود را به دست آورد.

ویژگی های خط نستعلیق

خط نستعلیق از همه ی شرایط زیبایی برخوردار است. از آن جملهه است، اعتدال، موزونی، استواری، تناسب، حسن ترکیب و هماهنگی ذوق و قریحه و سلیقه، علاوه بر زیبایی منظر ، سهولت و سرعت نگارش و نیز آسانی قرائت کلمات و سطور از موجبات رواج آن بوده است.

نستعلیق در نظم و روشنی و تعادل به نسخ می ماند و در حرکات قلمی و تندی حروف و کلمات به تعلیق اما در زیبایی و لطافت از هر دو برتر است.

نسبت دور به سطح یکی از شاخص های متمایز کننده ی خطوط مختلف از یکدیگر است. در نستعلیق این نسبت دست کم 5 به یک است یعنی پنج دانگ دور در برابر یک دانگ سطح که به حکم “افضل الاشکال شکل المستدیر” یعنی شکل مدور زیباترین شکل هاست. خود گواه صدق مدعای مذکور است.حروف خط نستعلیق را ملهم از زیبایی های طبیعت دانسته اند ، در نستعلیق حروف قائم را به درختان و گلها، دوایر را به فراز و نشیب چمنزار و چشمه زار و زیر و بم اصوات ، کشیدگی ها و مدات را به جلگه ها و دشت های سرسبز و خرم یا کششهای صوت ، و غلطانی حروف و کلمات را به اندام های حیوانات و پرندگان و بخصوص انسان و دسته بندی جمله ها را به صفهای پرندگان و دسته بندی گلها و حرکات افسونگرش را به اطوار شاهدان زیبا و فریبا مانند کرده اند.

سبک های خط نستعلیق در ایران

در ایران دو سبک نگارش نستعلیق به کار رفت: یکی به نام سبک جعفر یا اَظهَر که بسیار تحسین برانگیز بود و پس از پیرایش به دست سلطانعلی مشهدی در خراسان رواج گرفت و ازهمین رو، به شیوهٔ «نستعلیق خراسانی یا شرقی» شناخته می شود. و سبک دوم، شیوهٔ عبدُالرَّحمن خوارَزمی و پسرانش، عبدُالرَّحیم و عبدُالْکَریم بود که در غرب و جنوب ایران استفاده می شد و ازاین رو «شیوهٔ غربی» نامیده شده است. سرانجام سبک غربی در ایران از بین رفت، اما می توان اثر آن را در نستعلیق افغان، هندی و پاکستانی شناسایی کرد. اما شیوهٔ شرقی که در سده های پسین تکامل یافت، نستعلیقی است که در حال حاضر در ایران رواج دارد.

سبک جعفر یا اظهر

این سبک نگارش که بسیار محبوب بود بعد از کمی تغییرات به وسیله ی سلطان علی مشهدی در خراسان بزرگ رواج یافت به همین دلیل با نام «نستعلیق خراسانی یا شرقی» معرفی شد سبک سلطان علی مشهدی به نستعلیق خراسانی مشهور شد

سبک عبدالرحمن خوارزمی

این سبک نگارشی همان طور که از نامش پیدا است به وسیله ی عبدالرحمن خوارزمی و پسرانش مورد استفاده قرار می گرفت و بیشتر در جنوب و غرب ایران رواج داشت به همین دلیل «شیوه غربی» نام گذاری شد.

اما با گذشت زمان سبک غربی در ایران از بین رفت و سبک شرقی با تغییرات و تکامل هایی همان خط نستعلیقی است که امروزه در ایران شناخته شده است.

محبوبیت و اهمیت خط نستعلیق

خط نستعلیق به دلیل توازن، انعطاف، اعتدال ، آسانی قرائت و سهولت و سرعت در نگارش یک از محبوب ترین خط های خوشنویسی ایران است.از لحاظ کثرت و اهمیت هم در کتب خطی و قدیمی ایران ، خط نستعلیق رتبه ی دوم را دارد.

کاربرد خط نستعلیق

بیشترین کارکرد خط نستعلیق در نگارش کتاب های ادبی و متون غیر مذهبی است.از زمان ابداع نستعلیق تاکنون کمتر دیده شده که از خط نستعلیق در متون مذهبی و عربی ، احادیث و قرآن استفاده شده باشد.خط نستعلیق اکثرا در دیوان شعر، کتب و متن های ادبی کاربرد دارد و شاید دلیلش خوابی است که سیدعلی تبریزی دیده باشد .در رساله های قدیمی خوشنویسی داستانی نقل شده که میرعلی شبی در خواب پرواز غازهای وحشی را دید و حرکات سیال نستعلیق را از حرکات نرم بدن این پرندگان هنگام پرواز الهام گرفت .

آشنایی با هنر خطاطی و خوشنویسی