ارگ علیشاه بقایای مسجد علیشاه (منتسب به تاج الدین علیشاه جیلانی: وزیر سلطان محمد خدابنده و سلطان ابوسعید ایلخانی) به بازمانده های ایوان جنوبی مسجد علیشاه در شهر تبریز گفته می شود.بنای نخستین ارگ به دورهٔ ایلخانان در اوایل سدهٔ هشتم هجری قمری بازمی گردد که بنای بزرگ ناتمامی با هدف اولیهٔ ساخت مسجد ساخته شد. در سال های بعد با استفاده از دیواره های به جا مانده از بنای نخستین مسجد، قلعه ای نظامی به جای آن ساخته شد که سال ها به عنوان باروی نظامی و بخش جنوبی دیوار شهر مورد استفاده قرار گرفته است. استفاده از این بنا به عنوان قلعهٔ نظامی به ویژه در دوران قاجار تا پایان حکومت خودمختار آذربایجان مشهود بوده است. در زمان حکمرانی سلسلهٔ قاجار با افزودن پیوست های گوناگون از جمله کارخانه ریخته گری توپ، عمارت کلاه فرنگی و ساختمان سربازخانه بنای نظامی تکمیل شد. بخش های اضافه شده به دیوارهای نخستین، در دوران پهلوی تخریب شد و بخش هایی نیز در دوران پس از انقلاب تخریب گردید.امروزه تنها دیوارهٔ جنوبی ارگ پا بر جا مانده است که در ساعاتی از روز برای بازدید عموم آزاد است. محوطهٔ اطراف ارگ در دهه های پس از انقلاب دستخوش تغییرات زیادی شد که برای احداث مصلی در نظر گرفته شد. در فضای پیرامون ارگ مسجد بزرگی بنام مصلی بزرگ تبریز بنا شده که بخشی از فضای دیداری ارگ را تهدید کرده. از این مصلی در مراسمات گوناگون دولتی و در روزهای جمعه برای برگزاری نماز جمعه استفاده می شود.این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۱۷۰ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
بنای اولیه ارگ
بنای نخستین ارگ در میان سال های ۷۱۸ تا ۷۳۹ هجری قمری با هدف ساخت آرامگاه بزرگی در صحن مسجد علیشاه تبریز در هنگام وزارت علیشاه انجام شد. با فروریختن سقف بنا به هنگام ساخت و با مرگ علیشاه ادامه ساخت بنا در آن زمان متوقف شد. با آغاز جنگ های ایران و روسیه در سال های ۱۸۰۴–۱۸۲۴ و جنگ ایران و انگلیس در ۱۸۵۷ این بنا و محوطه پیرامون آن به سرعت به ارگی نظامی تغییر کاربری داده شد. به فرمان عباس میرزا ولیعهد قاجار سربازخانه، ستاد فرماندهی جنگ ارتش ایران، و کارخانه ریخته گری و توپ ریزی در محوطه ارگ علیشاه ساخته شد. همچنین در دوره قاجار عمارت کلاه فرنگی نیز در همین محوطه ساخته شد. محوطه ارگ تبریز در دوران مختلف قاجار به عنوان بخشی از برج و باروی شهر و همچنین محل انبار مهمات نظامی استفاده شده است.
ارگ علیشاه در دوران پس از مشروطه
در دوران پس از مشروطه با هجوم روس ها مردم تبریز به دفاع در برابر تهاجم پرداختند. در این زمان ارگ نقطه تمرکز مدافعان تبریزی بود. آن ها توپی را نیز به بالای ارگ انتقال داده بودند تا در دفاع از مواضع خود از آن استفاده نمایند. با سقوط تبریز و به هنگام اشغال تبریز بدست نیروهای روس در سال ۱۲۹۰ روس ها دیوار ارگ را به توپ بستند. پس از اشغال نیز به علت بی مبالاتی روس ها در جابجایی گلوله های توپ آتش بخشی از برج و باروی ارگ را فرا گرفت.در دوران مشروطه و پس از آن در محوطهٔ ارگ، بناهای دیگری شامل مدرسهٔ نجات، یکی از نخستین مدارس سبک مدرن ایران، و سالن تئاتر شیر و خورشید ساخته شده بود. در دوران پهلوی با تخریب پیوست ها زمان قاجار پارک باغ ملت در محوطه جنوبی ارگ ساخته شد.بنای ارگ علیشاه و محوطهٔ باستانی آن در ۱۵ دی ۱۳۱۰ خورشیدی به شمارهٔ ۱۷۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و نقشهٔ حریم استحفاظی قانونی و ضوابط حفاظتی آن در نشست ۲۹ خرداد ۱۳۵۷ شورای حفاظت آثار تاریخی ادارهٔ کل حفاظت آثار تاریخی مشخص و مورد تأیید اعضا قرار گرفته است.
ارگ علیشاه در دوران معاصر
در سال ۱۳۱۰ حصار و باروهای قاجاری ارگ تخریب شد و ارگ با عنوان مسجد علی شاه به ثبت در فهرست آثار میراث فرهنگی ایران رسید. در سال های ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۷ بیشتر سازه های قاجاری بنا با بهانه ایجاد فضای سبز تخریب شد. در سال ۱۳۶۰ به بهانه تأسیس مصلای نماز جمعه، دیوار شمالی عهد ایلخانی ارگ و به همراه پلکان قاجاری ارگ توسط جهاد سازندگی با استفاده از بولدوزر و مواد منفجره تخریب شد. در سال ۱۳۷۶ مجری طرح مصلای جدید تبریز در محدوده بنای ارگ اقدام به خاکبرداری عمیق در محدوده شرقی ارگ با استفاده از ماشین آلات سنگین نمودند. در نتیجه این خاکبرداری بازمانده های زیرساخت های مسجد ارگ علیشاه نابود شد. در بازسازی ارگ مابین سال های ۱۳۷۹ تا ۱۳۹۱ توسط سازمان میراث فرهنگی ایران باقی مانده علایم و نشانه های مربوط به ساخت و ساز دوران قاجار از این بنا زدوده شد امروزه تنها بخشی از دیوارهای عظیم و محراب بسیار بلند شبستان جنوبی این مسجد برجای مانده است. همین بنای باقی مانده از ارگ نیز تحت تأثیر بنای مصلی جدید که با بلندایی بیشتر از میزان پیش بینی شده در طرح حفاظت ارگ ساخته شده قرار دارد. بازمانده های ارگ حاکی از وجود یک ایوان به پهنای ۳۰٬۱۵ متر و جرز و دیوارهای کناری به ضخامت ۱۰٬۴۰ متر و پی ها و فونداسیونی ژرف و حجیم متناسب سازه های بالایی و بلندای احتمالی بنا تا خط آغاز طاق استوانه ای ۲۵ متر (البته دقت رد تناسب سازه های اثر ۳۶ متر درست به نظر می رسد) بوده است.
نقل قول ها در مورد ارگ علیشاه
ارگ یکی از بزرگترین سازه های شهر تبریز بود بازدیدکنندگان از شهر تبریز می توانستند دیوارهای باقی مانده ارک را از دور مشاهده کنند. همین باعث شده در گذر زمان بازدید کنندگان از شهر تبریز توجه ویژه ای به ارگ داشته باشند. نقل قول های زیادی دربارهٔ این اثر مطرح شده است که در بسیاری از آن ها از عظمت بنای ناتمام ارگ سخن رفته است و در برخی نیز اشاره ای به تونل های زیرزمینی طولانی (نقب ها) موجود در زیر این بنا شده است. چنین تونل هایی یا وجود خارجی ندارند یا امروزه اثری از آن ها نمانده است. پاره ای از نقل قول ها در ذیل آمده است.
نظر حمدالله مستوفی در مورد ارگ علیشاه
وزیر خواجه تاج الدین علی شاه جیلانی (فامنینی) در تبریز و در خارج محله نارمیان، مسجد جامع بزرگی ساخته که صحنش دویست گز در دویست گز و در صفحه ای بزرگ از ایوان کسری به مداین بزرگ تر، اما چون در عمارتش تعجیل کردند، فروآمد و در آن مسجد انواع تکلفات به تقدیم رسانیده اند و سنگ مرمر بی مقیسا در او به کار برده و شرح آن را زمان بسیار یابد.
نظر شاردن در مورد ارگ علیشاه
تعداد مساجد تبریز دویست و پنجاه است… مسجد علی شاه تقریباً بالتمام مخروبه و منهدم شده است. قسمت های سفلی که به گزاردن نماز افراد مردم اختصاص دارد و منارهٔ آن را که بسیار رفیع و بلند است، مرمت کرده اند. هنگام ورود از ایوان نخستین اثری که از تبریز مشاهده می شود، همین مناره است. چهارصد سال می شود که این مسجد را خواجه علی شاه بنا کرده است. مشارٌ الیه صدراعظم غازان خان شاهنشاه ایران که مقر سلطنتش تبریز بود و در همان جا نیز به خاک سپرده شده بوده است. هنوز هم مقبرهٔ وی در یک منار مخروبهٔ عظیمی که به نام او، منار «غازان خان» نامیده می شود، مشهود است.
نظر شفیع جوادی در مرود ارگ علیشاه
در زمان عباس میرزای قاجار این بنا به محل قورخانه و مخزن مهمات لشکر تبدیل یافت و به همین سبب نیز نام «ارگ» به آن دادند. از ارگ علی شاه اکنون ویرانه ای بیش نمانده است. بلندی ساختمان فعلی ۲۵–۲۶ متر و دهانهٔ محراب آن ۳۸ پا و ۶۹ پله بین دو دیوار از سمت خاور دارد که می توان به بالای بنا رفت. در زمان [رضاشاه] قسمتی از پهنهٔ اطراف آن را به صورت باغ و گردشگاه عمومی (باغ ملی) درآوردند و سالن نمایشی نیز در کنار آن بنا کردند. اخیراً نیز در برنامه های شهرداری تبریز این مسئله منظور شده و قرار است اطراف آن را به صورت میدان و خیابان وسعت بدهند؛ به طوری که بنای باقی مانده که نماد تبریز است، در وسط میدان قرار گیرد.
نظر مجله هنر و مردم در مورد ارگ علیشاه
وقتی که به کنار خیابان ارگ رسیدم دربش را باز دیدم همان جوی آبی که حمدالله مستوفی و ژان شاردن و دیگران از آن نام برده اند در وسط باغچهٔ بزرگی جلوی دیوار عظیم ارگ به چشم می خورد. زلال و روان و در دو سمتش درخت و چمن. به سمت چپ، ساختمانی بود که بر سردرش نوشته بود: «تئاتر آذربایجان». این قسمت را در زمان رضاشاه ساخته اند. روبه روی من صحنی بود میان سه دیوار که عظیم بالا رفته بود و سمت چپش ۶۹ پله با فاصله هایی بیش از ۲۰ سانتی متر که بالارفتن را دشوار می کرد و نفس را می راند. پله یک بار پیچ می خورد و بعد با همان فاصله می رسد به بالای دیوار. بلندی دیوار ۲۵ متر است و ضخامت آن حدود ۱۰ (دقیقاً ۱۰٬۴۰ متر) که شاید در گذشته با کاشی یا مرمر پوشیده بود؛ اما من که اثری از این دو ندیدم. دور سه دیوار را گشتم با جاهای قراردادن تفنگ که در اطراف دیدم به تمام بارویی عظیم به نظرم آمد و ظاهراً از زمان عباس میرزا که مسجد علی شاه را تبدیل به قورخانه و انبار مهمات کردند، همین شکل مورد استفاده را هم پیدا کرد؛ به شکلی که هیچ کس ممکن نیست از ۶۹ پلهٔ بنا بالا برود و در و دیوارها را بگردد و بگوید که این جا مسجد بوده است و نه یک قلعه مستحکم نظامی. دور دیوارها -از بالا- حفره های بزرگی دیدم که به دهانهٔ چاه مانندی و کبوتران چاهی را دیدم که در عمق این حفره ها آمد و شد می کردند. بعد به تحقیق دریافتم که این حفره ها آغاز راه های زیرزمینی و دالان های بسیار پهن و بلندی بوده که در زمان های مختلف -به ویژه در دورهٔ قاجاریه و در جریان انقلاب مشروطه و شاید هم در دورهٔ مغول و زمان های پس از آن- به نوان راه های مخفی برای فرار و رسیدن سریع از این جا به جاهای دیگر به کار می آمده اند.
نظر احمد کسروی در مورد ارگ علیشاه
غزوخان (عزت الله خان) از وضع آشفتهٔ دوران محمدعلی شاه بهره جسته و برای چپاول تبریز با مستبدان همکاری کرده و به تبریز حمله ور شده بود. آزادی خواهان هم از زیر همین نقب به پشت دشمن حمله کردند و پیروز شدند. در مسجد کبود تبریز پشت صحن دوم به دهانه ای برخوردم که دریافتم نقبی است که به ارگ علی شاه می رسد.
نظر بیت الله جمالی در مورد ارگ علیشاه
قسمتی از دانشسرای دختران تبریز که در محوطهٔ مسجد استاد و شاگرد سابق بنا شده است، چند سال پیش فرود می نشیند و گودال یا تونلی بزرگ نمایان می شود؛ اما برای آن که کاوش کنند، آن را پر کردند. احتمال می رود که تونل قسمتی از این را زیرزمینی بوده است؛ این راه به قدری بزرگ بود که می شد با درشکه از آن عبور کرد. پشت دیوار بلند ارگ تبریز در هر سه سمت ویرانه است با تکه باغی و خانه ای و مدرسه ای. دهانهٔ محراب ۳۸ پا است و ۶۹ پله که از آن بالا رفتیم. بین دو دیوار از سمت خاور ساخته شده است که در زمان سلطنت رضاشاه قسمتی از تپهٔ اطراف ارگ را به صورت باغ و گردشگاه عمومی درآوردند که ساختن سالن تئاتر آذربایجان هم در همین برنامه بوده است… به طوری که مشهود است در زیر ابن بنا، سه نقب یا دالان زیرزمینی وجود دارد که یک رشتهٔ آن از ارگ به شنب غازان و رشتهٔ دیگر به باغ میشهٔ فعلی -محل سابق ربع رشیدی- و رشته ای نیز از وسط بازار گذشته و پس از عبور از زیر رودخانهٔ آجی چای به حوالی فرودگاه می رسد.
نظر علی اکبر سرفراز در مورد ارگ علیشاه
بنای ارگ بنایی ناتمام است و به دو بخش قدیمی و جدید تقسیم می شود. بخش جدید توسط تاج الدین علی شاه به بخش قدیمی افزوده شده است. بخش قدیمی که در سال ۱۳۶۰ تخریب شد در شمال و بخش جدید در قسمت جنوبی که اکنون باقی مانده، ساخته شده است.
معماری ارگ علیشاه تبریز
ارگ علیشاه تبریز یکی از شاهکار های هنر معماری ایران محسوب می شود که عظمت و شکوه آن در هنر معماری ایران و به عنوان نمونه ای از بنای اسلامی، کم نظیر است. سبک معماری ارگ علیشاه شیوه آذری، سبکی در معماری ایرانی پس از اسلام است که به آذربایجان منسوب است که معمار آن استاد فلکی تبریزی هستند. شیوه آذری، سبک مغول یا ایرانی - مغول نیز نامیده می شود. جالب است بدانید که در ساخت این بنا، ساروج و مصالح ساختمانی بادوام استفاده شده است که در دوره حکومت ایلخانان رواج یافت. ارگ علیشاه تبریز مانند سایر آثار تاریخی از زلزله ویرانگر قرن دهم شهر تبریز در امان نمانده و بخش بزرگ مجموعه ارگ در اثر زلزله این پدیده طبیعی فروریخته است و شکستگی بزرگی در بدنه ارگ از این زلزله پدیدار شد.
در ارگ علیشاه چه چیزی را مشاهده خواهید کرد؟
ارگ علیشاه در زمان تاج الدین علیشاه، مسجد جامع شهر محسوب می شد و با كاشی و ازاره سنگی و ستون های مرمری و كتیبه ها و گچبری های زیبایی تزیین شده بود. با رفتن به محوطه ارگ علیشاه تبریز سه دیوار بلند که به شكل ایوان را مشاهده خواهید کرد. قسمت مسقف مسجد که در حقیقت تشکیل دهنده ایوان طاق پوش و طاق استوانه ای عظیمی است. این بخش، شبستان و عنصر اصلی مسجد عل شاه به شمار می رفت. عرض هر یک از این دیوار ها ۱۰ متر و داخل آنها مرکب از دو دیوار عریض است که توسط طاق هایی به هم اتصال یافته اند. لازم به ذکر است که در حفاری های انجام گرفته مشخص شده که ۷ متر از دیوار ها زیر خاک قرار دارد. عرض بنای به جا مانده ارگ علیشاه ۳۰ متر و ارتفاع آن ۲۶ متر است.
و در پایان...
رگ تبریز (علی شاه) نام یک بنای تاریخی در تبریز است. این ارگ یکی از بلندترین دیوارهای تاریخی کشور و نماد شهر تبریز است و در مرکز شهر تبریز، در ضلع جنوبی تقاطع خیابان امام خمینی و فردوسی قرار دارد. ارگ تبریز توسط خواجه تاج الدین علی شاه بنا شده است. این بنا بر اثر زمین لرزه و گذر زمان تا حدودی تخریب شده است. در محوطهٔ ارگ، آثار تاریخی ارزشمندی همچون «مدرسهٔ نجات» که به عنوان یکی از نخستین مدارس ایران به شمار می رفت و نیز «سالن تئاتر شیر و خورشید» قرار داشت که پس از شروع برنامهٔ تخریب و تبدیل ارگ تبریز به مصلای بزرگ تبریز از سال ۱۳۶۰ و در زمان امامت جمعهٔ آیت الله ملکوتی، بخش اعظمی از ارگ توسط جهاد سازندگی با بولدوزر و مواد منفجره ویران شده است.
معرفی مقبره الشعرا تبریز
