اصفهان شهر تماشایی های ایران است، این نصف جهان، دیدنی های بسیاری را در خود جای داده است. بناهایی تاریخی که هر کدام داستان جالبی را در پس خود دارند. شاهکارهای دیدنی در این شهر کم نداریم، با این وجود یکی از چشم نوازترین آنها بدون شک مسجد شیخ لطف الله در میدان نقش جهان است. مسجد شیخ لطف الله اصفهان مسجدی تاریخی و معروف در این شهر است که قدمت آن به قرن یازدهم برمی گردد. این مسجد در میدان نقش جهان که در فهرست میراث جهانی یونسکو هم ثبت شده است، قرار دارد. این مسجد را می توان یک نمونه ی عالی از معماری و کاشیکاری تمام دوران دانست.
آنچه در مورد این مسجد بیشتر از همه زبانزد است، گنبد مدور آن با نقش و نگارهای بی نهایت زیبایش است که می توان گفت در دنیا بی نظیر است. تاریخ ساخت این مسجد به قرن یازدهم و به دوران صفویان می رسد. در آن دوران، این مسجد به دستور شاه عباس اول ساخته شد و بعد از حدود ۱۸ سال ساخت آن به پایان رسید.
تاریخچه مسجد شیخ لطف الله
اصفهان در سال ۹۸۲ هجری شمسی پایتخت صفویان بود و در اوج توسعه ساخت وسازهایی همچون خیابان چهارباغ، میدان نقش جهان، مسجد امام و... به سر می برد. در همین دوران بود که شاه عباس دستور ساخت مسجد شیخ لطف الله را داد و به این ترتیب روی خرابه مسجدی که در این محل قرار داشت، بنیان مسجد جدیدی گذاشته شد. محمدرضا اصفهانی مسئولیت ساخت این مسجد را به عهده گرفت که توانست در مدت زمان ۱۸ سال ساختمانی حیرت انگیز بسازد. مسجد شیخ لطف الله فقط مختص شاه عباس و خانواده سلطنتی بود و مردم عادی اجازه ورود به آن را نداشتند. این طور به نظر می رسد که شاه عباس از زمان افتتاح مسجد در سال ۹۹۸ شمسی تا آخر عمر خود هر روز در این مسجد به عبادت می پرداخت.
اطلاعات دقیقی از سرنوشت مسجد شیخ لطف الله در گذر زمان وجود ندارد؛ هرچند طبق منابع تاریخی این مسجد در دوره صفوی اسامی دیگری نظیر ملا فتح الله و صدر نیز پیدا کرد که در ادامه همان شیخ لطف الله خوانده شد. بر اساس نوشته های آرتور پوپ، ایران شناس آمریکایی، وی از رضا شاه خواست تا دستور مرمت مسجد را بدهد و او موافقت کرد و در ادامه طرح های اصلی و کاشی های سردر و گنبد بازسازی شدند. کتیبه نمای خارجی گنبد از مرمت بنا در سال ۱۳۱۵ به دست اداره باستان شناسی حکایت دارد.
شیخ لطف الله کیست؟
در دوران صفوی، بسیاری از علما به دستور شاه عباس از کشورهای مختلف به ایران مهاجرت می کردند، شیخ لطف الله جبل عاملی نیز یکی از علمای مشهور مهاجر آن دوران و از اهالی جبل عامل لبنان بود. او در ابتدا مدتی در مشهد و سپس در قزوین به گسترش علوم دینی پرداخت اما در نهایت به اصفهان رفت و آن جا ساکن شد.
توجه زیاد حکومت صفوی به دین اسلام، مذهب و تشیع، مقام علمای آن دوران را بسیار بالا برده بود. به همین دلیل هم شاه عباس صفوی دستور ساخت مدرسه و مسجدی به نام شیخ لطف الله و در محل زندگی شیخ صادر کرد. نماز جمعه به امامت شیخ لطف الله اقامه می شد و در مدرسه به تدریس علوم دینی می پرداخت. جالب است بدانید شیخ لطف الله پدر همسر شاه عباس صفوی نیز بود.
معماری مسجد شیخ لطف الله
ورودی مسجد
راهروی ورودی
شبستان اصلی
شگفتی های معماری مسجد شیخ لطف الله
سبک معماری بنای مسجد شیخ لطف الله به شیوه سازه های اصفهانی است. اما این مسجد یک تفاوت عمده با تمامی مساجدی که در سراسر کشور ساخته شده دارد و تفاوت در این است که مناره و شبستان ورودی ندارد و از طرفی ورودی آن نیز دارای چند پله است.یکی از عمده دلایلی که این مسجد فاقد شبستان و صحن ورودی است، ایجاد تقارنی با میدان نقش جهان و قرار گرفتن عمارت عالی قاپو روبروی مسجد است.به همین دلیل حیاط یا صحنی رو به قبله روبروی مسجد ساخته نشده است.
جهت بنای مسجد لطف الله نسبت به قبله
در معماری اسلامی- ایرانی، شبستان به گونه ای طراحی می شود که افراد با ورود به آن در جهت قبله قرار گیرند. اما شیوه طراحی در مسجد شیخ لطف الله کمی متفاوت است، به این صورت که با ورود به شبستان روبروی قبله قرار نمی گیرید.علت اصلی این امر این است که میدان نقش جهان در جهت قبله ساخته نشده و در نتیجه معماران در ساخت مسجد مجبور به اعمال چرخشی ۴۵ درجه ای شدند تا مسجد در جهت قبله تنظیم شود.اما این شیوه طراحی و ساخت با چنان ظرافتی اجرا شده که ابداً نمی توانید هیچ زاویه ای یا حتی کجی ای در بنا و نمای بیرونی ببینید.با وجود دردسرهایی که برای قبله یابی و ساخت محراب در راستای جنوب غربی و رو به قبله وجود داشت، معماران تصمیم گرفتند راهرویی بسازند که ورودی مسجد را با یک زاویه ۴۵ درجه به شبستان متصل می کند.
گنبد مسجد شیخ لطف الله
گنبد مسجد شیخ لطف الله در مقایسه با گنبد مساجد دیگر، ارتفاع کمتری دارد و همین امر باعث شده تا ساخت آن دشوارتر باشد.گنبد دارای دو پوسته پیوسته است و ارتفاع رأس آن تا کف زمین ۳۲ متر، قطر بیرونی آن ۲۲ متر و دهانه آن نیز ۱۲ متر است.با توجه به سنگینی گنبد، معمار بنا تلاش کرده تا با ساخت دیوارهای قطور در مجاور گنبد، از فشار وارده به آن جلوگیری کند.
گنبد مسجد شیخ لطف الله روی ۸ طاق جناقی شکل ساخته شده و در قسمت بالایی دارای ۱۶ پنجره مشبک است که نور روز را به داخل صحن وارد می کنند.پنجره ها در فاصله ۱۷۰ سانتی متری از یکدیگر قرار گرفته اند و علاوه بر عبور نور، وظیفه تهویه هوا را نیز بر عهده دارند.وجود نقوش اسلیمی زیبا روی پنجره ها باعث شده تا نور با شکستی زیبا وارد فضا شود.
همان طور که اشاره کردیم، ارتفاع گنبد این مسجد شگفت انگیز در مقایسه با دیگر مساجد، کوتاه تر است و در نتیجه برای بلندتر جلوه دادن گنبد از داخل، ۳۲ نقش لوزی شکل در کنار هم قرار گرفته اند که هر چقدر به مرکز گنبد نزدیک می شوند، کوچکتر شده و در نتیجه باعث بزرگتر دیده شدن گنبد خواهند شد.بخش بیرونی گنبد مسجد به دلیل استفاده از کاشی های رنگارنگ و طرح های ظریف، در زمان های مختلف از روز و با توجه به زاویه تابش خورشید، به رنگ های مختلفی در می آید.
به عنوان مثال، گنبد در نور ملایم سپیده دم، به رنگ صورتی، در نور مستقیم ظهر به رنگ کرم و در زمان غروب خورشید به رنگ آجری است.بخش بیرونی گنبد با کاشی های معرق در زمینه نخودی تزئین شده و در قسمت پایین گنبد می توانید کتیبه هایی به خط ثلث در زمینه لاجوردی ببینید.
محراب مسجد شیخ لطف الله
محراب این مسجد از جمله شاهکارهای بی نظیر معماری است که در آن ترکیبی از کاشی کاری های معرق و مقرنس های ظریف دیده می شود.داخل محراب مسجد دو لوح وجود دارد که روی آن ها عبارت “عمل فقیر حقیر محتاج بر رحمت خدا محمدرضا ابن استاد بنای اصفهان” حک شده است.کتیبه دوم که به خط علیرضا عباسی است در طرف دیگر محراب دیده می شود و روی آن روایتی از پیغمبر اسلام و امام ششم نقش بسته است.غیر از این روایات، روی کتیبه های اطراف محراب، اشعاری از شیخ بهایی (شاعر دوره صفوی) نیز وجود دارد. خطاط تمامی این کتیبه ها، استاد باقر بنا بوده است.
نور در مسجد شیخ لطف الله
شیوه استفاده از پنجره ها، محل قرارگیری آن ها و مکانیسم نورپردازی فضای داخلی مسجد، نشان دهنده دانش بالا و تبحر استاد محمدرضا اصفهانی در استفاده بهینه از نور در معماری است.استاد اصفهانی در طراحی خود از دو پنجره مشبک در زیر گنبد استفاده کرده که منافذ یا سوراخ های آن مقابل یکدیگر قرار نمی گیرند و همین موضوع باعث دو بار شکستن نور قبل از ورود به فضای داخل مسجد می شود.
به دلیل این شکست، تیزی و شدت نور گرفته شده و در نتیجه نوری ملایم وارد فضا می شود که به آرامش و روحانی بودن مسجد کمک می کند.آیات به گونه ای روی دیواره بیرونی مسجد نقش بسته که در تناسب با زاویه نور خورشید باشد. به این مفهوم که در هر ساعت از روز و با گردش خورشید، نور به یکی از آیات تابیده و آن را روشن می کند.
کاشی کاری مسجد شیخ لطف الله
کاشی کاری مسجد شیخ لطف الله از جمله نمونه های فاخر و زیبایی هنر ایرانی است که در جای جای مسجد دیده می شود.توجه به جزئیات، طرح های پیچیده و استفاده از رنگ های زنده و خاص از جمله شگفتی های معماری در عصر صفوی است که به خوبی در مسجد شیخ لطف الله اجرا شده است.کاشی کاری های ظریف و زیبا در کنار عبور نور از پنجره های مشبک، تصویری خارق العاده می آفرینند که نمای داخلی مسجد را به یک اثر هنری تبدیل می کند.
کاشی های هفت رنگی که رنگ غالب در آن ها آبی و سبز است، فضای داخلی مسجد و شبستان را به یک طرح خاص تبدیل کرده اند و کاشی های فیروزه ای مارپیچی که دور طاق ها قرار گرفته، در تضاد با رنگ کاشی ها، صحنه ای زیبا آفریده است.نقش کاشی کاری ها در مسجد شامل نقوش گل و گلدان، لوزی های منظم و آیه هایی است که در زمینه آبی شکل گرفته اند.
طرح طاووس در مسجد
علاوه بر تزئینات هنرمندانه ای که به شکل طرح بوته، گل و گلدان هستند، با کمی دقت می توانید طرحی از پرهای طاووس را ببینید.این طرح به شکل کاشی های هفت رنگ در بخش پایینی شروع شده و به کاشی های معرق در بخش بالایی ختم می شود.نقش طاووس که در فضای داخلی گنبد شکل گرفته شامل ۳۲ لوزی است که با نزدیک شده به مرکز، کوچک تر می شوند.با توجه به اینکه استفاده از نقوش حیوانات در طراحی داخلی مساجد معمول نیست، برای نمایش طرح طاووس از زاویه تابش نور استفاده شده است. بنابراین زمانی که نور از لابلای پنجره مشبک به داخل می تابد، شکل لوزی ها به صورت پرهای یک طاووس دیده می شود.با گذشت زمان و تغییر زاویه و شدت نور ورودی، تصور می کنید که پرهای این طاووس زیبا به مرور در حالی باز و بسته شدن هستند.
آشنایی با مسجد امام اصفهان
