جشن شب یلدا در طولانی ترین روز سال برگزار شده و همه مردم ایران این شب را جشن می گیرند.مردم استان آذربایجان شرقی نیز در شب یلدا به شب زنده داری می پردازند و آداب و رسوم خاصی را برپا می کنند.
استان آذربایجان شرقی دارای مردمی صبور و شجاع و مهربان است. بسیاری از آداب و رسوم کهن مردم آذربایجان از دوره های مادی، هخامنشی، اشکانی و سامانی، به صورت های گوناگون باقی مانده است.
مردم آذربایجان مردمی اصیل هستند. آنها در دوستی ثابت قدم، در برابر مشکلات شجاع و مقاوم، و به غیرت شهره اند. از جمله خصلت های این مردم مهمان نوازی، سلحشوری، آزادمنشی، راستگویی، مرزداری و پایبندی به اعتقادات مذهبی است.
حسینقلی کاتبی در بخشی از کتاب «آذربایجان و وحدت ملی» می نویسد:«فصل زمستان در آذربایجان بسیار طولانی وسرد است و یکی از آیین های ویژه آن شب چله است. مردم استان آذربایجان شرقی نیز به عنوان یکی از خطه های زرخیز ایران زمین برای زنده نگه داشتن این شب به یادماندنی برای خود آداب و رسوم ویژه ای دارند.
اکثر مردم استان آذربایجان شرقی در شب یلدا چیلله قارپیزی (هندوانه چله) می خورند و معتقدند باخوردن هندوانه، لرز و سوز سرما به تنشان تاثیر نداشته و اصلا سرمای زمستان را حس نمی کنند.
در آذربایجان سابقا که ارتباطات به این آسانی نبود از اواخر تابستان مقدار زیادی هندوانه و خربزه در تور می گذاشتند و آن را از سقف آشپرخانه آویزان می کردند تادر هوای آزاد خراب نشود و یااینکه در کاه قرار می دادند.
هندوانه مهمترین خوراک شب چله مردم آذربایجان شرقی است. اغلب مردم در این شب برنج، مرغ و آش شیر پخته و بعد از شام نیز از تنقلات موجود در منزل شامل قاورقا (گندم برشته با شاهدانه) آجیل، لبو، هویچ، حلوای گردو انواع میوه، خربزه، هندوانه و خشکبارهایی چون انگور، بادام و سنجد میل می کنند.»
در تبریز نیز در موسم یلدا «عاشیق ها» می نوازند. عاشیق ها خنیاگران محلی هستند که اشعار و موسیقی آنان برگرفته از موسیقی مردمی است.
آنها در حین اجرای برنامه داستان می خوانند، فی البداهه شعر می سرایند و ساز می زنند. قصه هایی که عاشیق ها در شب یلدا می گویند ریشه در افسانه های کهن ایرانی دارد. قصه هایی مثل «کوراوغلو» و قصه های مهر و محبت شبیه «قربانی و پری» از قصه های مشهور عاشیق هاست.
شب یلدا درست زمانی که ریش سفید خانواده با چاقو هندوانه را می برد، می گوید قادا بلامیزی بو گئجه کسدوخ (بلایای خودمان را امروز بریدیم). در تبریز پوست های میوه و اشغال ها را درآب روان ریخته و این رفتار را خوب و خوش یمن می دانند.
بعد از خوردن تنقلات و میوه بزرگان خانواده به نقل حکایات و داستان هایی از حماسه های ملی این سرزمین نظیر، اصلی و کرم، بایاتی خواندن و ضرب المثل پرداخته و تا پاسی از شب به صحبت و گفت و گو مشغول می شوند.
زنان معمولا تا پایان چله کوچک خانه تکانی نمی کنند و اعتقاد دارند اگردر طول این دو چله کسی خانه تکانی کند، چله او را نفرین می کند و اگر چله کسی را نفرین کند به نکبت و بدبختی گرفتار می شود.
شب چله
شب چله طولانى ترين شب سال محسوب مى شود. مراسم اين شب به صورت شب نشينى دوستانه و فاميلى است. در اين شب نشينى انواع خوراکى هاى زمستانى يعنى خشکبار و شيرنى خورده مى شود. پختن برنج سفيد در شب چله يا يلدا نوعى جادوى سفيد براى سفيد رزوى و نيک بختى در زمستان سرد و سياه به شمار مى رود .
مراسم مربوط به چله کوچک که سردترين و سخت ترين روزهاى زمستان را شامل مى شود. در بيشتر روستاها و گاه مناطق شهرى آذربايجان شرقى برگزار مى شود. رايج ترين آداب مربوط به چله کوچک، برافروختن آتش بر بام ها و گاه تيراندازى يا سر و صدا کردن است. گمان بر اين است که با اين مراسم، 'قارى ننه' يا پيرزن سرما ترسيده و فرار مى کند .
یلدا در ادبیات آذربایجان:
شهریار؛ شاعر شیرین سخن آذربایجان شب نشینی های زمستان و نقل داستان ها و روایات را در منظومه پایدار «حیدربابایه سلام» چنین به تصویر منظوم کشیده است:
قــــاری ننه گئجـه نــاغیل دینـــده
کولک قالخوب قاپ باجانی دوینده
من قــاییدوب بیرده اوشــاق اولیدیم
بیر گول آچوب اوندان سورا سولیدیم
در میان عامه مردم نیز «بایاتی»ها و اشعار منظوم متنوعی رواج دارد که از جمله آنها می توان به این «بایاتی» اشاره کرد:
چیله چیخار بایراما بیر آی قالار
پینتی آرواد قوورمانی قـــورتارار
گئدر باخار گودول ده یارماسینا
باخ فلکین گردش و غوغاسینا
ترجمه:
وقتی «چله» تمام شد یک ماه به عید باقی می ماند.
زن بدسلیقه گوشت های ذخیره خود را تمام می کند.
به «بلغورهای» انبار روی می آورد
و اینک تو نظاره کن گردش و غوغای فلک را
هندوانه سمبل شب چله
اولین چیزی که از یادآوری شب چله به ذهن خطور می کند، حضور «هندوانه» در این مراسم است. هندوانه مظهر شیرینی، خونگرمی، سرسبزی و سرخ فامی، شادابی و سرزندگی است.
«هندوانه» برای شب چله لازم است و این رسمی است که تاکنون بدون تغییر باقی مانده است. از همین روست که می توان در میان خوانچه های خانواده داماد برای خانواده عروس هنوز آن را مشاهده کرد!
آشنایی با آداب و رسوم آبادان
