آشنایی با انواع سازهای بادی

از ابتدایی ترین سازهای ساخته شده به دست بشر سازهای بادی چوبی هستند زیرا انسان های اولیه کشف کرده بودند که با استفاده از شاخ حیوانات می توانند صداهایی ایجاد کنند و پس از آن ایده ساخت سازهایی از جنس چوب با طرح و شکلی مانند شاخ حیوانات به ذهن انسان رسید.

انسان های اولیه دریافتند با دمیدن در برگ، چوب و شاخ حیوانات صدایی بلند و زیبا تولید کنند. در واقع سازهای بادی از قدیمی ترین سازهای موسیقی است که انسان توانسته با دست خود بسازد به طوری که طبق کشفیات باستان شناسان، سازی که از سوراخ کردن استخوان حیوانات ساخته شده بود از انواع گونه قدیمی این سازها بوده است. با افزایش دانش بشری و گذشت زمان انواع سازهای بادی ساخته شد اما ریشه ی سازهای بادی امروزی از همان سازهای بادی اولیه است. از این سازها معمولا در مراسم های مختلف بزمی، رزمی و مذهبی استفاده می شود و در پایکوبی ها و رقص ها متداول بوده است. شعرا و عارفان نیز از تاثیرات روحی و روانی آن برانسان و درمان بیماری های روحی در آثار خود بسیار سخن گفته اند.

وقتی به ساز فلوت یا نی نگاه می کنید، گویی به ده ها هزار سال قبل سفر کرده اید. به زمانی که انسان اولیه چیزی به جز چند ابزار ساده، لباسی از جنس پوست حیوانات و یک آلت موسیقی به همراه نداشت. آن آلت موسیقی پس از سفری طولانی و گذر از هزاره ها بدون تغییر چشمگیر به ما رسیده است. نی یا فلوت که صرف نظر از منطقه جغرافیایی و سطح تمدن، در جای جای تاریخ بشر پیدا می شود، اولین ساز موسیقی است که انسان ساخته است. از آن احتمالا برای خبر کردن افراد قبیله یا هشدار دادن در حدود 50 هزار سال قبل استفاده می شد. با گذشت قرن ها و هزاره ها انواع و اقسام سازهای موسیقی با الهام از این سازهای اولیه طراحی و ساخته شدند. امروزه سازهای بادی یکی از دسته های اصلی سازها هستند و در اکثر قطعه های موسیقی و ارکسترهای موسیقی به طور گسترده استفاده می شوند.

ساز بادی چیست؟

سازهای بادی از آن دسته سازهایی هستند که صدا از طریق دمیده شدن هوا در آن ایجاد می شود. در واقع این سازها دارای لوله یا مجرای تو خالی اند که یا با دمیدن نوازنده در دهنی و یا توسط دستان صدا ایجاد می کنند. در سازهای بادی با نوسان هوا در لوله ها و با دریچه ها و دکمه هایی که در این لوله ها هستند گام موسیقی را تغییر می دهند. تغییر در ارتفاع یا اجرای نت ها نیز از طریق باز و بسته کردن کلیدها یا سوراخ های روی ساز یا تغییر حالت لب و دهان نوازنده انجام می شود. این سازها در قدیم از چوب ساخته می شدند اما امروزه از جنس های دیگر نیز استفاده می شود. از این نوع سازها در انواع کنسرت ها، ارکسترها، گروهای جاز و گروه های موسیقی نظامی مذهبی استفاده می شود. حتی امروزه نیز به هنگام خواندن ترانه های محلی و در مجالس شادی سازهای بادی هر منطقه به کار می رود.

انواع سازهای بادی

با توجه به ساختمان و چگونگی تولید صدا این سازها را می توان به دو دسته سازهای بادی چوبی و سازهای بادی برنجی تقسیم کرد که در هر دو تولید صدا توسط دمیدن هوا است. با این تفاوت که در سازهای چوبی صدا از لرزش قمیش از روی تیغه یا لبه دهنی تولید می شود. در سازهای برنجی صدا از لرزیدن لب نوازنده درون کاسه دهنی ایجاد می شود. بنابراین در این نوع سازها جنس بکار رفته در ساختمان آن ملاک طبقه بندی نیست بلکه ساختار ساز و چگونگی تولید صدا است که آنها را به دو دسته سازهای بادی چوبی و سازهای بادی برنجی تقسیم می کند.

ریشهٔ سازهای بادی کنونی از همان سازهای بادی اولیه است که از نظر ساختمان و چگونگی تولید صدا به سه دستهٔ کلی تقسیم می شود:

• سازهای بادی چوبی (ساکسوفون، فلوت ریکوردر، فلوت، ابوا، کلارینت، فاگوت)
• سازهای بادی برنجی (هورن، ترومپت، ترومبون، توبا)

سازهای بادی چوبی

سازهای بادی چوبی در اندازه های متفاوت موجودند. در بین این سازها فلوت و کلارینت دارای اندازه کوچک ولی باسون و ابوا بزرگ و ظریف اند و باید با دقت از آنها نگهداری کرد. این نوع سازها علاوه بر سبک کلاسیک در سبک های موسیقی جاز، فولک و پاپ کاربرد دارند. در این سازها صداها و نوسان ها با زیر و بمی متفاوت، توسط سوراخ های کوچکی که در طول بدنه ساز موجود است حاصل می شود و در واقع نوازنده با قراردادن انگشت بر روی آنها صدا را ایجاد می کند. در حالت کلی این نوع سازها به سه دسته تقسیم می شوند:

• بی زبانه یا بی قمیش

در ساختمان بدنه سازهای بادی چوبی، تیغه ی هوایی وجود دارد. این تیغه ی هوایی معمولا لوله ها و مجراهایی می باشند که توخالی هستند. هوا در اثر دمیدن نوازنده با تیغه ی هوایی نام برده شده برخورد می کند و با به ارتعاش درآمدن آنها صدا حاصل می شود. بنابراین سازهای بی زبانه یک لوله یا مجرای توخالی اند و با دمیدن هوا در دهنی مثل نی و یا تیغه هوایی مثل فلوت به ارتعاش در می آیند. فلوت در محدوده صوتی بم، صدایی نرم و در محدوده صوتی زیر، صدایی درخشان دارد و
سازی با گستره صوتی زیر و بسیار چابک که می تواند زنجیره بسیار سریعی از صدها را پدید آورد.

• تک زبانه یا با قمیش

ساز های چوبی تک زبانه دارای یک زبانه یا قمیش هستند که بر حفره ای در دهانی ساز نصب شده و با دمیدن به نوسان در می آیند و تولید صدا می کنند. قمیش در واقع یک قطعه ای در بدنه سازهای بادی است که نقش اصلی در تولید صدا در این سازها را دارد. در واقع هوای دمیده شده از دهان نوازنده باعث حرکت و ارتعاش این زبانه یا قمیش می شود. زبانه معمولا از جنس نی یا پلاستیک است و صدای ایجاد شده توسط این سازها نسبت به نت نوشته شده متفاوت است و معمولا صدای تولید شده بم تر از نت نوشته شده است و در بعضی از آنها صدای تولیدی زیر تر از نت نوشته شده است. به این نوع سازها بادی سازهای انتقالی نیز می گویند. کلارینت برای اجرای نت های مختلف کاربرد دارد و دارای سرعت اجرایی بالایی است وسعت صوتی آن چهار اکتاو است. کلارینت باس بزرگتر از کلارینت است و صدای آن یک اکتاو بیشتر از کلارینت است.
ساکسیفون مانند کلارینت تک زبانه است، اما لوله اش از برنج ساخته می شود. صدای آن غنی، قدرتمند و گفتارگونه است و دارای انواع گوناگون مانند ساکسیفون آلتو، سوپرانو و تنور است. این ساز در اصل برای ارکستر و دسته ی موزیک نظامی کاربرد داشته، ولی امروزه بیشتر در موسیقی جاز و مردم پسند به کار می رود.

• دوزبانه

در این نوع سازها، دو تکه ی بسیارنازک نی میان لب های نوازنده قرارمی گیرد و با دمیدن به نوسان در می آید و نواختن آنها پیچیده تر از سایر سازهای بادی است. سرنا،
ابوا و ابوا دآمور از نوع سازهای دوزبانه هستند.

سازهای بادی برنجی

صدا در این نوع سازها بر اثر ارتعاش هایی در لوله و به خاطر تماس و لرزش لب های نوازنده در درون کاسه دهنی تولید می شود. جنس آنها از برنج، مس وگاهی اوقات نقره است. این سازها صدای قوی و پرحجمی دارند و نسبتا بزرگ هستند اما یادگیری مقدماتی آنها خیلی مشکل نیست. ترومپت، هورن، شیپور، ترومبون، توبا و کُر از این نوع سازها هستند. زیرترین صدا در این خانواده را می توان به ساز بادی برنجی ترومپت نسبت داد. سازهای بادی برنجی از نوع سازهای بادی ارکستر سمفونیک است. در این سازها برای تضعیف صدا و تغییر رنگ صوتی از سوردین استفاده می شود و دارای قدرت صوتی بالایی هستند. توبا، بن ترین ساز این خانواده است وصدایی پرحجم دارد و برای تقویت صداهای بم بسیار عالی است.

فهرست سازهای بادی

در این قسمت فهرستی از تمامی سازهای بادی را برای شما به صورت تیتروار بیان خواهیم کرد:

• ابوا
• باسون
• بالابان
• پیکولو
• تاریا
• ترومبون
• ترومپت
• توبا
• توبای بایرویت
• تویتوک (نی ترکمنی)
• دودوک
• دوزله (دونی)
• زامپونیا
• ساکسوفون
• ساکسوفون سوپرانو
• ساکسوفون آلتو
• ساکسوفون تنور
• ساکسوفون ملودی
• ساکسوفون باریتون
• ساکسوفون باس
• ساز دهنی
• سرنا
• سوسافون
• شمشال
• شهنای
• شیپور
• فاگوت
• فلوت پیکولو
• فلوت
• فلوت آلتو
• فلوت باس
• فلوت ریکوردر
• فلوگل هورن
• قره نی
• قشمه
• کر آنگله
• کر (ساز)
• کرنای
• نی انبان
• هورن
• یدی بوغون (نی ترکمنی)
• لَله وا
• ملودیکا
• دیجریدو

یادگیری ساز بادی

اولین گام برای شروع موسیقی انتخاب ساز مناسب است. با توجه به تنوع در سازهای بادی اگر قصد یادگیری این نوع سازها را دارید بهتر است آشنایی کامل با این نوع سازها، شکل ظاهری، توانمندی های مورد نیاز را داشته باشید. سبک مورد علاقه خود را پیدا کنید تا با توجه به آن نوع ساز خود را انتخاب کنید. در واقع در انتخاب یک ساز مناسب باید موقعیت ها، محدودیت ها و تواناییهای خود را در نظر بگیرید. داشتن ریه های قوی در سازهای برنجی مهم است و اگر مشکل تنفسی دارید این گروه سازها مناسب شما نیست و بهتر است سازتان را از سایر گروه های سازی انتخاب کنند. اندازه دستها و انگشتان نیز در این مورد مهم است. صدای ساز و موقعیت زندگی خود را نیز در نظر بگیرید بعضی از سازها با توجه به صدایی که دارند قابل استفاده در آپارتمان نیستند. در استفاده از سازهای بادی، شیوه صحیح و اصولی نفس گیری بسیار مهم است و داشتن اساتید با تجربه در این زمینه به شما کمک می کند. بنابراین بهتر است قبل از انتخاب هر ساز، روحیات و علایق خود را در نظر بگیرید. آشنایی کامل، شناخت انواع سازها و نمونه صدای آنها نیز به شما کمک می کند.

نتیجه گیری

عواملی که در زیر و بم کردن اصوات سازهای بادی چوبی و همچنین جنس و رنگ آن موثر است، مواد اولیه (چوب، فلز و غیره) و شکل ساز (مستقیم یا منحنی بودن آن) نیست این عوامل بی تأثیرند. تنها طول و قطر لوله و اینکه ته لوله بسته یا باز باشد و نیز فشار هوای وارد در این نتیجه موثر است. در سازهای بادی چوبی معمولاً به فواصل معین سوراخهایی روی لوله تعبیه شده که انگشتان هر دو دست نوازنده هنگام اجرا آنها را می بندد، یا باز می کند و به این ترتیب طول هوای مرتعش در لوله زیاد یا کم می شود. این کار سبب حصول اصواتی با زیر و بمی مختلف خواهد شد. در سازهای بزرگتر که انگشتان دستها به همه سوراخها نمی رسد، از وجود اهرمهایی استفاده می شود که سرهایشان در نزدیکی این یا آن انگشت نوازنده و انتهایشان به کمک حلقه قرص لاستیکی بر روی سوراخ قرار گرفته اند هر اهرم فنری نیز دارد که با آزاد ماندن اهرم سوراخ باز می ماند در زبان فارسی مکانیسم فوق را کلید می گویند و در سازهای بادی چوبی غربی، تعداد زیادی کلید به منظور سهولت اجرا تعبیه شده است.

هر ساز بادی برنجی از لوله ای متشکل است که حداقل دوبار خمیده شده باشد. شکل اساسی لوله تقریباً در تمام سازهای مخروطی است همه آنها انتهایی ناقوس وار دارند و دهانی تقریباً در تمامشان به شکل قیف یا فنجان است هر چه میدان صدا در این دسته بم تر باشد گودی دهانیشان بیشتر است. در سازهای بادی برنجی حاصل کننده صوت در حقیقت ارتعاش لبهای نوازنده است، به عبارت دیگر لبها نقش زبانه را در سازهای بادی ایفا می کنند سازهای بادی برنجی در طی لوله فاقد سوراخ است و کوتاه شدن یا بلند شدن طول لوله از راه باز کردن یا بستن دریچه هایی صورت می گیرد که هریک راه به لوله ای اضافی دارد. تعداد دریچه ها که به وسیله دکمه هایی زیر انگشتان نوازنده باز و بسته می شود سه یا چهار است.در سازهایی که میدان صدایی زیر دارند سه، و در سازهای بمتر چهار دریچه تعبیه شده است. عامل اصلی زیر و بم کردن صدا در سازهای بادی برنجی علاوه بر تغییر طول لوله، فشار هواست.(در این خانواده از سازها ترومبون گاه فاقد دریچه است، این ساز از دو لوله به شکل U تشکیل شده که یکی در داخل دیگری سر می خورد و به این ترتیب طول مجموع لوله کم و زیاد می شود).

معرفی سبک موسیقی سنتی ایرانی