معرفی سبک موسیقی سنتی ایرانی

موسیقی سنتی ایرانی دارای قدمتی قبل از تاریخ میلاد می باشد و نسل به نسل و سینه به سینه در میان مردم منتقل شده تا آنجایی که بخش هایی که بیشتر مورد پسند عامه مردم بوده اند، هنوز باقی مانده و به شکل امروزی درآمده است. در ایران باستان 3 نوع موسیقی مرسوم بوده که شامل موسیقی آئینی یا دینی، موسیقی بزمی و موسیقی رزمی می باشد.

تعریف کلی موسیقی سنتی

رواج موسیقی در سرزمین ایران به پی از مهاجرت آرییان به این سرزمین باز می گردد و آثار کشف شده از این دوران نشان می دهد که خنیا به عنوان موسیقی در ایران سابقه ای چند هزار ساله دارد. ساز «باربت» از جمله اولین سازهای موسیقی ایرانی است که تاریخ تخمینی ساخت آن به 800 سال قبل از میلاد مسیح باز می گردد.

در زمان هخامنشیان از موسیقی ایرانی در مراسم مذهبی و همچنین دادگاه های رسمی استفاده می شد. اصطلاح «خنیا» و «خنیاگری» از دوران ساسانیان در ایران رواج پیدا کرد و در این دوره تاریخی باربد به عنوان یکی از اولین آهنگسازان خاورمیانه، یکی از اولین چارچوب های موسیقیایی را با نام خسروانی ابداع کرد.

سبک موسیقی سنتی در واقع به موسیقی هایی گفته می شود که برگرفته از فرهنگ و سنت هاست و با گذشت زمان رشد کرده ، به تکامل رسیده و به شکل امروزی در آمده است . همچنین این نکته را نباید فراموش کنیم که موسیقی های سنتی ایرانی و محلی (فولکلور) ایرانی در این دسته بندی قرار میگیرند.

موقعيت مكانی موسيقی سنتی ايرانی

اين نوع موسيقي در ايران پديد آمده ولي موسيقي آسياي ميانه، افغانستان، پاكستان، جمهوري آذربايجان، ارمنستان، تركيه و يونان نيز متأثر از موسيقي ايراني است.

آشنایی با انواع دستگاه های موسیقی سنتی

موسیقی سنتی ایرانی که با نام موسیقی اصیل ایرانی، موسیقی کلاسیک ایرانی و موسیقی دستگاهی نیز شناخته می شود،شامل دستگاه ها، نغمه ها، و آوازها، از سال ها پیش از میلاد مسیح تا به امروز سینه به سینه در میان مردم ایران جریان داشته و آنچه دلنشین تر، ساده تر و قابل فهم تر بوده است، امروز در دسترس است.

دستگاه شور

با توجه به این که قسمت زیادی از قطعات موسیقی ایرانی مثل تصنیف ها چهارمضراب ها و غیره بر اساس این دستگاه ساخته شده اند می توان گفت این دستگاه یکی از بزرگترین دستگاه های موسیقی ایرانی محسوب می شود. حتی ترانه های متعددی از موسیقی نواحی ایران در کوک هایی معادل شور اجرا می شوند.

• اسامی گوشه های دستگاه شور عبارتند از: کرشمه، نغمه، حزین، زیرکش سلمک ، سلمک، گوشه ابوعطای بزرگ، مجلس افروز، دوبیتی، رضوی، شهناز، مثنوی، بیات کرد، ضرب اصول و شهرآشوب.

• اسامی آوازهای دستگاه شور عبارتند از: آواز ابوعطا، بیات ترک، افشاری، دشتی و بیات کرد.

• مثالی از قطعه موسیقی در دستگاه شور: قطعه یاد ایام – آهنگساز: داریوش پیرنیاکان – خواننده: محمدرضا شجریان

دستگاه سه گاه

این دستگاه را می توان یکی از قدیمی ترین دستگاه های موسیقی ایرانی دانست چرا که تبار کهن تری نسب به سایر دستگاه ها دارد . این دستگاه که در تمام کشورهای مسلمان وجود دارد، بیشتر برای نشان دادن احساس غم و اندوه در قطعه مناسب است.

• اسامی گوشه های دستگاه سه گاه عبارتند از: درآمد سه گاه،زنگ شتر، جغنایی،کرشمه، شاه ختایی، مثنوی، زابل، نفیر، مسیحی، مویه، بسته نگار، مخالف، نغمه، حزین.

• آواز دستگاه سه گاه: روح الله خالقی در کتاب نظری به موسیقی می نویسد که آواز سه گاه آوازی بی نهایت غم انگیز و حزن آور است و آواز غم انگیز سه گاه را «یادگار مصیبت ها و آلام نیاکان» ایرانیان می داند. همچنین از نظر آوازی، آواز افشاری از نظر فواصل با این مقام ارتباط نزدیکی دارد. اما در ردیف، این دو از هم مستقل هستند و افشاری از متعلقات دستگاه شور می باشد.

• مثالی از قطعه موسیقی در دستگاه سه گاه: قطعه:رسوای زمانه – آهنگساز: همایون خرم – خواننده: علیرضا قربانی

دستگاه چهارگاه

این دستگاه به گونه ای مخصوص افراد سحرخیز است. اگر طرفدار همیشگی موسیقی سنتی هستید پیشنهاد می کنیم زمانی که صبح ها بیدار می شوید و احساس خستگی و کسلی می کنید آهنگ ساخته شده در دستگاه چهارگاه را گوش دهید تا انرژی شما بیشتر شود.

• اسامی گوشه های دستگاه چهار گاه عبارتند از: درآمد، پیش زنگوله، نغمه، کرشمه، مویه، زنگ شتر، زابل، بسته نگار، فرود، حصار ، مخالف، حاجی حسنی، مغلوب، نغمه، حزین، حدی، پهلوی، رجز، منصوری، لزگی، متن و حاشیه، رنگ شهرآشوب.
• آواز دستگاه چهارگاه: آوازهای دستگاه چهارگاه معمولا دارای سرزندگی و صلابت هستند و برای سبک حماسی مناسب دانسته می شوند. در مقایسه با دستگاه های شور و سه گاه که فواصل آن ها ملایم و متعادل و حرکات در آن ها مانند یک غزل سرایی عاشقانه است.
• مثالی از قطعه موسیقی در دستگاه چهارگاه: قطعه معروف «سلام» کسایی که در آلبوم «صبحگاهی» علیزاده به اجرا شده، نمونه ای زیبا و مشهور از یک قطعه موسیقی ایرانی در دستگاه چهارگاه است که احتمالا بسیاری از شما این قطعه را شنیده باشید یا حداقل ریتم آن در ذهن شما ماندگار شده است.

دستگاه همایون

دستگاه همایون یکی از دستگاه های بسیار غم انگیز است که حتی می توان گفت از دشتی هم اندوه ناک تر است! همان طور که از نام این دستگاه پیداست حالت اشرافی، شاهانه و با وقاری در احساس آهنگ ها وجود دارد. همچنین بسیاری از نغمه ها و لالایی ها در نقاط مختلف ایران در این دستگاه اجرا می شوند، حتی یکی از مثال های رایج این دستگاه را می توان موسیقی زورخانه ای دانست.

• اسامی گوشه های دستگاه همایون عبارتند از: چکاوک، بیداد، نی داود، عشاق، باوی، ابوالچب، راوندی، موره، لیلی و مجنون، طرز، نوروز عرب، نفیر، فرنگ، زابل، بیات عجم، عرال، دناسری، شوشتری، منصوری، موالیان، بختیاری، مولف، دلنواز، جامه دران، نی ریز، صوفی نامه.
• آوازهای دستگاه همایون: آواز شوشتری و آواز بیات اصفهان نیز از ملحقات این دستگاه به شمار می روند. روح الله خالقی آواز همایون را چنین توصیف کرده است: باشکوه، مجلل و آرام، و در عین حال مؤثر و جذاب و دلربا و زیبا.
• مثالی از قطعه موسیقی در دستگاه همایون: قطعه:هوای گریه (همایون-شوشتری) – آهنگساز: محمد جواد ضرابیان – خواننده: همایون شجریان

دستگاه ماهور

این دستگاه برخلاف دستگاه همایون آهنگ های فرح بخش و شاد تری دارد و سرشار از شور زندگی هستند. آهنگ هایی که در دستگاه ماهور هستند قطعا حال دلتان را خوب می کنند و حسابی شما را سرحال می آورند. پس اگر دوست دارید آهنگ هایی گوش کنید که شما را موقع ناراحتی سرحال بیاورد به آهنگ های دستگاه ماهور گوش دهید.

• اسامی گوشه های دستگاه ماهور عبارتند از: درآمد، گشایش، مقدمه داد، داد، مجلس افروز، دلکش، خسروانی، خاوران، طرب انگیز، نیشابورک، طوسی، مرادخانی، فیلی، حصار ماهور، زیرافکند، نیریز، شکسته، عراق،حزین، کرشمه، زنگوله، راک هندی، راک کشمیر، راک عبدالله، کرشمه راک، صفیر راک، مثنوی، ساقی نامه.

• آواز دستگاه ماهور: دستگاه ماهور دارای احساس «شجاعت، شادی و امیدواری» است. آواز ماهور آوازی «باوقار» توصیف شده که خواننده می تواند با انتخاب شعر مناسب به آن «ابهت» ببخشد. با این حال، داریوش صفوت از فرامرز پایور نقل می کند که برخی از گوشه های ماهور نیز دارای حال و هوای ناامیدی و حتی عذاب هستند.

• مثالی از قطعه موسیقی در دستگاه ماهور: قطعه: مرغ سحر – آهنگساز: مرتضی نی داوود – خواننده: محمدرضا شجریان

دستگاه نوا

اگر بخواهیم با زبان ساده این دستگاه را تعریف کنیم، باید بگوییم دستگاه نوا نه زیاد شاد است و نه زیاد غم انگیز. این دستگاه از لحاظ کوک شباهت زیادی به دستگاه شور دارد، اما گردش های ملودی در آن تفاوت های اساسی با دستگاه شور دارد. این دستگاه با حالتی عرفانی و بسیار عمیق توصیف شده است.

• اسامی گوشه های دستگاه نوا عبارتند از: درآمد ها، کرشمه، گردانیه، بیات راجه، عشاق، محیر، حزین، زنگوله، نهفت، گوشت، عشیران، نیشابورک، عراق، مجسلی، خجسته، حسینی، بوسلیک، رَهاوی، آواز مسیحی، ناقوس، نیریز

• آواز دستگاه نوا: داریوش طلایی نیز بر اساس تحقیقاتش اظهار کرد که دستگاه نوا را از نظر مُدال می توان با آواز دشتی در یک گروه طبقه بندی کرد. با این که دشتی معمولا سوزناک تر است اما دستگاه نوا حسی متفاوت با دیگر دستگاه ها دارد. این دستگاه دارای حالت آرامش و آسودگی است و برای آن ویژگی های عرفانی نیز قائل می شوند.

• مثالی از قطعه موسیقی در دستگاه نوا: قطعه: چرا رفتی؟ – آهنگساز: تهموس پورناظری – خواننده: همایون شجریان

دستگاه راست پنجگاه

دستگاه راست پنجگاه یکی از دستگاه های مهجور ایرانی است که متاسفانه آهنگ های زیادی برای آن ساخته نشده. دستگاه راست پنجگاه تقریبا شبیه دستگاه ماهور است با این تفاوت که این دستگاه از نظر جمله بندی و فرودها و نت های ایست و شاهد با ماهور فرق های اساسی دارند.

• اسامی گوشه های دستگاه راست پنجگاه عبارتند از: درآمد، زنگ شتر یا ناقوس، زنگوله، نغمه، خسروانی، روح افزا، پروانه، پنج گاه، عشاق، نیریز، زابل، بیات عجم، بحر نور، قرچه، منصوری، مبرقع، طرز، سپهر، عراق، محیّر، آشور آوند، اصفهانک، حزین، شوشتری گردان، نوروز عرب، نوروز صبا، نوروز خارا، نفیر، فرنگ، ابوالچپ، راوندی، لیلی و مجنون، طرز، ماوراءالنهر، راک عبدالله، راک هندی، فرود، نیریز صغیر، نیریز کبیر.

• مثالی از قطعه موسیقی در دستگاه راست پنجگاه: قطعه:سمن بویان – آهنگساز: کیهان کلهر – خواننده: محمدرضا شجریان.

نتیجه گیری

همانطور که در این مقاله گفته شد، موسیقی سنتی ایرانی مواردی چون دستگاه ها، نغمه ها و آوازها را شامل می شود که از هزاران سال قبل از تاریخ میلادی تا به امروز سینه به سینه در میان مردمان چرخیده است. در دوران ایران باستان موسیقی در بالاترین درجه و مراتب قرار داشت چرا که آن زمان معتقد بودند موسیقی صدای خداوند است. در این مقاله سعی شد تا شما را با نوع موسیقی اصیل ایرانی و انواع دستگاه ها و شورها آشنا کنیم.

همه چیز درباره آهنگ یا آواز دشتی در موسیقی