آواز یا آهنگ دشتی چیست؟
آواز یا آهنگ دشتی یکی از آوازهای موسیقی ایرانی است و از ملحقات دستگاه شور دانسته می شود. آواز دشتی احتمالاً برگرفته از منطقهٔ دشتستان است (که امروزه در استان بوشهر قرار دارد و با استان فارس مجاورت دارد). با این حال برخی از گوشه های این آواز شباهت های فراوانی با موسیقی شمال ایران و به ویژه گیلان دارد. آواز دشتی تنها آوازی است که نت شاهد دانگ درآمدش متغیر است. یعنی اگر چهار نت دانگ درآمد دشتی فا ، سل ، لا ، سی بمل باشند، نت لا که شاهد درآمد است به لاکرن (یعنی ربع پرده پایین تر) تغییر می کند. آواز دشتی با اینکه غم انگیز و درناک است در عین حال بسیار لطیف و ظریف است.آواز دشتی یعنی حکایت سادگی و بی آلایشی، آوازی مناسب دشتها، کوهستانها و جنگل های زیبای ایران، زیبا و بی انتها،آواز دشتی یعنی زندگی یک چوپان به همان سادگی .آواز دشتی را میتوان آواز چوپانی ایران نامید، چنانچه در یونان قدیم هم آواز چوپانی معمول و مرسوم بوده و فرانسویان آنرا Pastrol Chant می نامیدند.
از بین آوازهایی که جزء متعلقات دستگاه شور تلقی می شوند، دشتی بیشترین نزدیکی را با این دستگاه دارد. در آواز دشتی بر درجهٔ پنجم دستگاه شور تأکید می شود و این نت را نت شاهد آواز دشتی به حساب می آورند. این نت همچنین نت متغیر است و گاه یک ربع پرده بم تر می شود که سبب تمایز آواز دشتی از گوشهٔ حجاز (که در آواز ابوعطا به کار می رود) می شود. درجهٔ سوم شور، نت ایست آواز دشتی دانسته می شود و خاتمهٔ آواز دشتی نیز معمولاً در نت پایه شور است.
در برخی ردیف ها گوشهٔ عشاق به عنوان اوج آواز دشتی ذکر شده است، اما از دید برخی، عشاق متعلق به دستگاه نوا است و استفاده از آن در آواز دشتی نوعی پرده گردانی تلقی می شود. بسیاری از ترانه ها و لالایی های محلی در ایران در آواز دشتی هستند. این آواز به طور سنتی بسیار غم انگیز است اما در دوران معاصر، قطعات زیادی در دشتی ساخته شده اند که حالت غم انگیز و سوزناک ندارند.
پس از شنیدن آواز دشتی چه احساسی خواهید داشت؟
زمانی که آواز دشتی را می شنوید، احساس می کنید که آواز سوزناکی را شنیده اید. احساس حزن و غمی که آواز دشتی در دل انسان هویدا می کند، آواز دشتی را نسبت به سایز آوازهای سنتی موسیقی ایرانی متمایز می کند. البته این احساس حزن و غم انگیزی در آواز دشتی بیشتر از دستگاه شور است و همین مورد را هم می توان جزو تفاوت های میان آواز دشتی و دستگاه شور دانست. البته یکنواختی احساس انسان در آواز دشتی مشاهده نمی شود. چون در انتهای آواز دشتی، گوشه عشاق به میان می آید و راه را برای بازگشت به دستگاه شور باز می کند.
گوشه های آهنگ دشتی
گوشه هایی که در بیشتر روایت های ردیف آواز دشتی ذکر شده اند عبارتند از دشتستانی ، حاجیانی ، بیدگلی ، چوپانی ، اوج ، گیلکی ، کوچه باغی ، غم انگیز علاوه بر این ها، گوشه های گیلکی، دیلمان، طبری (یا مازندرانی، یا امیری) و داغستانی نیز در برخی ردیف های این آواز آمده اند. گوشه های دیگری که به ندرت در ردیف دشتی ذکر شده اند عبارتند از: کرشمه، سارَنج، قطار، گلریز، رباعی، مثنوی و زارونَزار. فخرالدینی همچنین کاربرد گوشه هایی همچون عشاق، سملی و بیات کرد را برای کاستن از یکنواختی آواز دشتی می داند.در ردیف میرزاعبدالله دشتی بسیار محدود است و اجرایش تنها حدود ۶ دقیقه طول می کشد و شامل سه گوشهٔ اوج، بیدکانی و هیجانی است. تفاوت های قابل توجه در فهرست گوشه هایی که در ردیف های مختلف برای آواز دشتی گنجانده شده، خود نشانه ای از شکل گیری این آواز در گذشتهٔ نزدیک دانسته شده است.بیشتر گوشه های دشتی از نظر فواصل در همان پرده های اصلی دشتی اجرا می شوند و وجه تمایز آن ها عمدتاً از نظر نوع تحریرهاست. به گفتهٔ فخرالدینی گوشهٔ دیلمان را گاهی با کمک الگوی مشخص آن می توان شناسایی کرد که شامل شش نیم جمله (مطابق با شش مصراع شعر) است که به ترتیب روی درجهٔ پنجم، چهارم، هشتم، پنجم، چهارم و یکم شور ایست می کنند.برونو نتل یک ویژگی دیگر هم برای آواز دشتی برمی شمارد از این قرار که برخلاف دیگر دستگاه ها و آوازها، اجرای دشتی با گوشهٔ درآمد آغاز نمی شود و گوشهٔ اول آن در برخی ردیف ها گوشهٔ «هیجانی» نامیده می شود
گوشه عشاق
گوشه عشاق متمایزترین گوشه دشتی است. این گوشه از نظر فواصل هماند شور است ولی در اجرای خود دستگاه شور استفاده نمیشود. گوشه عشاق در دستگاه هایی همچون همایون، راست پنج گاه، نوا، آواز های بیات اصفهان و اوعطا به کار میرود.ساختارش نیز در تمام این دستگاه ها کمابیش یکسان است. از دید هرمز فرهت اجرای عشاق در انتهای آواز دشتی، راه را برای برگشت به مسیر اصلی دستگاه شور هموار می کند تا این آواز نیز مانند آواز ابوعطا با فرود به شور خاتمه یابد. داریوش صفوت معتقد است که در گذشته در ابوعطا و دشتی از پرده گردانی پرهیز می شده اما امروزه برای تنوع بخشیدن به این آوازها، از گوشهٔ عشاق استفاده می شود.
تفاوت شور و دشتی
آواز دشتی یکی از آوازهای موسیقی ایرانی است و از ملحقات دستگاه شور شناخته میشود و شباهت زیادی با این دستگاه دارد.با این که آواز دشتی متعلقاتی از دستگاه شور می باشد، اما تفاوت هایی هم دارند. فواصل بین دو پرده و یکی از گوشه های این دو نوع با هم متفاوت است که در ادامه به آن می پردازیم.
تفاوت فواصل
دشتی گامی همچون شور دارد با این تفاوت که بخاطر همان ربع پرده دو نوع فواصل دارد:
- درجه اول تا دوم : سه ربع پرده
- درجه دوم و سوم: سه ربع پرده
- درجه سوم تا چهارم: یک پرده
- درجه چهارم تا پنجم: یک پرده
- درجه پنجم تا ششم: نیم پرده
- درجه ششم تا هفتم: یک پرده
- درجه هفتم تا هشتم: یک پرده
اهمیت درجه ها
در دستگاه شور درجه اول و چهارم اهمیت دارد ولی در آواز دشتی درجه پنجم و درجه سوم است.در واقع آواز دشتی بخشی از گوشه شور است. درجه پنجم دستگاه شور را می توان همان آواز دشتی دانست. به همین خاطر در آواز دشتی، درجه پنجم از اهمیت بیشتری برخوردار است. البته غیر از درجه پنجم، درجه سوم هم در آواز دشتی اهمیت دارد.
گام های دستگاه شور و دشتی
گام های دشتی را با دیاپازون میتوان کنترل و تمرین کرد.گوشه های تشکیل دهنده آواز دشتی معمولا درجات اول تا چهارم را اشغال کرده اند. چهار درجه اصلی با دیاپازون قابل کنترل است. گام های دشتی همانند گام دستگاه شور است اما با این تفاوت که درجه چهارم دشتی درجه هشتم شور است.
معروف ترین آثار آواز دشتی
بخش زیادی از موسیقی فولکلور ایران در دشتی بوده است. برای نمونه، فریدون پوررضا در بررسی موسیقی محلی گیلان به جز چند قطعهٔ معدود در دستگاه های چهارگاه و نوا، بقیهٔ ترانه های محلی را در دستگاه شور و به خصوص در آواز دشتی یافت. نوعی از لالایی موسوم به «گاره سری» که در گیلان رایج است نیز در آواز دشتی خوانده می شود.در دیگر مناطق ایران هم لالایی ها معمولاً در آواز دشتی خوانده می شوند.همچنین استاد ابوالحسن صبا نغمه دیلمان را با الهام از طبیعت زیبای منطقه دیلمان ساختند و این نغمه زیبا به عنوان یک گوشه در آواز دشتی به ردیف های موسیقی ایرانی افزوده شد.
- سرود ای ایران از روح الله خالقی
- قطعات کاروان و در قفس از ابوالحسن صبا
- تصنیف موسم گل از موسی معروفی
- قطعه کاروان از مرتضی محجوبی با صدای غلامحسین بنان
- تصنیف الهه ناز اثر اکبر محسنی با آواز بنان
منظور از دستگاه نوا در موسیقی چیست؟
