آشنایی با هنر چاپ روی پارچه

هنر ایران درختی كهن است كه ریشه در ژرفای خاك كویر و شاخه تا بلندی البرز و سایه بر سر مردمی دارد كه پیوند خود با او نه بریده و نه كاسته اند . مردمی كه با هنر به دنیا آمده و در كنار آن زندگی می كنند. چاپ پارچه تجسمی زنده از فرهنگ و هنر این سرزمین دارد . در ادوار مختلف تاریخ و نشانه های فرهنگ عمیق و پر قدرتی است كه نه تنها در مقابل هجوم اقوام مختلف مقاومت كرده ، بلكه توانسته فرهنگهای تحمیلی بیگانه را در خود حل نموده و به آن سیمایی ایرانی ببخشد .
براستی مردم ایران دربارة هنر چه می دانند جز اینكه به حضور دائم آن در كنار خود عادت كرده اند و چگونه می توان برای مردم در مورد مسئله ای كه كه به آن آشنا هستند صحبت كرد.

چاپ سنتی چیست؟

به چاپ و انتقال طرح یا نقش بر روی موارد مختلف برای تزیین به وسیله ی قالب، مهر و قلم موی آغشته به رنگ و یا موم را چاپ سنتی می گویند. چاپ عبارت است از رنگرزی در قسمت هایی از پارچه. فرق آن با رنگرزی این است كه در رنگرزی تمام قسمت های پارچه همرنگ می شود. ولی در چاپ می توان با استفاده از یك یا تعدادی رنگ روی زمینه سفید یا رنگ شده طرح دلخواه را بوجود آورد. از حدود اوایل قرن هفتم هجری قمری و مزمان با هجوم مغول ها به ایران راه یافتند. در گذشته اصفهان، شیراز، بروجرد، همدان، رشت، كاشان، نخجوان، یزد، سمنان، گناباد، نجف آباد، روستاهای فارسان، گزبرخوار، خورزرق، برخوار، لنجان، سبره و… جزو مراكز مهم قلمكــار به شمار می رفتند. از نظر اهمیت پارچه های قلمكار بروجردی در درجه اول قرار داشته است.

پارچه چاپ سنتی

برای آماده سازی پارچه برای چاپ سنتی به منظور رنگرزی این چاپ، ابتدا آن را مدتی در آب روان و فراوان شستشو داد تا آهار و مواد زائد موجود در پارچه از آن خارج شود. چنین پارچه ای نیازمند سفید گری نیز هست و به همین دلیل لازم است پس از شستشو روی زمین شنی پهن و مرتبا به وسیله ای بر روی آن آب پاشیده شود تا پس از مدتی بر اثر تابش نور خورشید به رنگ کاملا سفید در آید. گاهی نیز قلمکار سازان ترجیح می دهند زمینه پارچه بر رنگ زرد درآورند و برای این کار معمولا پارچه شسته شده را در تغار های مخصوص که محتوی محلول گرد پوست انار و هلیله با آب است فرو می روند و به این ترتیب به آن رنگ زمینه زرد می دهند.

انواع چاپ

چاپ روی پارچه به دو دسته قلم کاری و چاپ باتیک تقسیم می شود که در زیر هر کدام توضیح داده شده است:

• قلمکاری : نحوه ابتدایی قلمکار شکل بوده که از ابتدا با قلم روی پارچه های پنبه ای (و احتمالا ابریشمی) طرح های مورد نظر را نقاشی کرده و سپس با مواد شیمیایی ویژه ای نسبت به تثبیت رنگ ها اقدام می کرده اند.لیکن به دلیل فقدان هماهنگی لازم بین نقوش ونیز از آنجا که این کار مستلزم صرف وقت فراوانی بود تکامل تدریجی قلمکار سازی باعث شد تا برای دسترسی به تولید بیشتر و نیز ایجاد هماهنگی و یکنواختی نقوش استفاده از مهرهای چوبی جایگزین استفاده از قلم می شود وجهت فراهم آمدن امکان استفاده عمومی از پارچه های قلمکار هایی بر روی کتان، چلوار، کرباس و سایر انواع پارچه نیز رواج یابد و تحقیقا می توان فاصله اوایل قرن دهم هجری قمری (حدود 1502 میلادی) تا اواسط قرن دوازدهم هجری قمری (حدود 1722 میلادی) از اوج قلمکار سازی وروز کار اعتلای هنر وصنعت قلمکار سازان کشور به حساب آورد. در فاصله سال های یاد شده تقریبا اکثر مردم کشور مصرف کننده پارچه های قلمکار بودند و ضمن استفاده از این پارچه برای تهیه انواع پوشاک به عنوان پرده سفره، پوش، سجاده، رویه لحاف، بقچه، سوزنی حمام، قطیغه، رویه پشتی، دستمال و کتیبه هایی برای تزئین مجالس سوگواری نیز از آن استفاده می کردند و بخشی از تولیدات نیز به خــــارج از کشور صــــــادر می شود.برای تهیه قلمکار نقوش مورد نظر به تفکیک رنگ و حداکثر چهار رنگ بر روی چوب هایی مانند چوب گلابی و زالزالک تراشیده می شود و سپس رنگ های مورد نظر مصرف می شود.

• باتیک: از انواع چاپ پارچه متداول در ايران، چاپ باتيک يا چاپ کلاقه اى بوده است. باتيک هنرى است که نخست در چين ابداع شد و بعد به کشورهاى ديگر از جمله مصر، هند، روسيه، ايران و … راه يافت. اين چاپ بيشتر روى پارچه هاى ابريشمى انجام مى شود. مراکز عمده اين چاپ اسکووتبريز است.روش کار در چاپ باتيک به اين صورت است که ابتدا پارچه هاى ابريشمى را به وسيله ترکيبى از کربنات دو سود، صابون و جوش شيرين صمغ گيرى مى کنند و سپس با ترکیب تخم خربزه و روشنک سفيد و نرم مى کنند و براى چاپ آماده مى کنند.هنرمند ابتدا نقش ها را در ذهن آماده مى کند و قالب ها را با موم مى پوشاند و روى پارچه مى زند. موم به درون پارچه مى رود. سپس پارچه را به درون رنگ وارد مى کند که بخش هاى بدون موم رنگ شوند. موم مانع نفوذ رنگ مى شود. چنانچه مايل باشند اين بخش ها نيز رنگ شوند، بايد قالب جداگانه اى استفاده شود. در پايان موم يا پارافين را بعد از رنگ آميزى و بخار دادن، با آب جوش جدا مى کنند و براى حذف موم اضافه روى پارچه، از مخلوط آب با سولفات دوسود استفاده مى کنند و خوب آن را آبکشى مى کنند. و بعد با اتوى داغ روى کاغذى که روى پارچه قرار دارد، تا آخرين ذرات نيز جدا شود.

هدف و کاربرد

از پارچه هایی که با چاپ سنتی تزیین شده اند در تهیه پوشاک، پرده، رومیزی، سفره، جانماز و سجاده، کیف و کفش، چادر و خیمه ،تابلو، جدا کننده فضا و چراغ رومیزی آباژور استفاده می شود.

چاپ های دستی مهم ایران عبارتند از چاپ باتیک و چاب قلمکار. خلاصه ای از این دو مورد در این مقاله ذکر شد. امیدوارم مورد پسند واقع شود.

آشنایی با هنر بی نظیر مقرنس کاری