آشنایی با هنر چلنگری

چلنگری یعنی آهنگری سبک و محلی که در آن اشیاء سبک وزنی مانند میخ طویله، میخ سرکج، نیم ذرع بزازی، انبر و سیخ و سه پایه ی آهنی، زنجیر و سیخانک، قلم، سنبه، منقل آهنی، چفت و ریزه، تملیک، اسکنه، مقار، درفش ، جوالدوز و امثال این ها می ساختند. چلنگرها معمولاً تنها و بدون شاگرد کار می کردند. از جمله کارهای دیگر این چلنگران، ساختن انواع نعل بود. از نعل های کوچک (مثل نعل الاغ یا نعل های پاشنه ی کفش و گیوه و میخ های مربوطه) و نعل های سوراخ دار میخ خور تا نعل های سه پایه ی میخ سرخود . نعل های بی سوراخ (که به کار جادو و خرافات می آمد).

چلنگری چیست؟

هنری صنعتی و دستی است، جهت تولید ابزار و ادوات کشاورزی و دامداری، محصولات تزیینی و کاربردی که با شکل دادن به فلز حرارت دیده صورت می پذیرد. چلنگری (Art metal) از جمله هنرهای سنتی و بسیار اصیل ایرانی است که طی آن صنعت گر با فرم دادن به فلز حرارت دیده به ساخت ابزار های کشاورزی و یا محصولات تزیینی می پردازد. چلنگری به آهنگری سنتی و آهنگری هنری نیز شهرت دارد. البته امروزه این رشته در میان عامه مردم به فرفوژه نیز معروف شده است.
در گذشته، از این هنر جهت ساخت ابزار و ادوات کشاورزی و دامداری، ساخت وسایل کاربردی و مایحتاج زندگی مردم استفاده می شده است؛ اما امروزه با صنعتی شدن کشاورزی و دامداری، هنرمندان این رشته به ساخت انواع محصولات تزیینی و کاربردی مانند پایه گلدان، پارتیشن، نرده های تزیینی و ... روی آورده اند.

تاریخچه چلنگری

چلنگری از پیشه های باستانی ایران است. هرچند تاریخ روشنی برای آغاز این پیشه نمی توان برشمرد اما شاید از همان زمان که انسان ها آهن را کشف کردند، به کار چلنگری هم پرداخته اند. ابزارهای فلزی کوچکی که در جای جای گستره های باستانی ایران یافت شده است گواه بهره گیری فراوان پیشینیان از این صنعت دیرین است.

چلنگری، یادگار و میراثی از گذشتگان است. چه بسا هنوز هم در شهری کوچک یا روستایی دور بتوان سراغی از کارگاه چلنگری یافت و جویای کسانی شد که سختی ها را تاب آورده اند و دکان خود را نبسته اند. اما همان انگشت شمار چلنگران نیز اگر پشتیبانی نشوند و هنر آن ها به نسل امروز آموخته نشود، جز کورسویی رو به خاموشی، نخواهند بود و خاموشی هر کهن پیشه بخشی از فرهنگ دیرینه ای را که از هزارتوی تاریخ تا به امروز تاب آورده است، به فراموشی خواهد سپرد.

ابزار و اشياء وابسته

• کوره سنتی و فن
• موتور جوش
• چرخ سنگ
• چکش ها
• قیچی آهن بر
• سندان

روش ساخت

برای ساخت ابزار به وسیله هنر چلنگری ابتدا فلزات بریده شده و قطعه قطعه شده را درون کوره قرار می دهند تا در معرض حرارت زیاد قرار بگیرد و به خوبی داغ و نرم شود. پس از نرم شدن فلز تا حدی که بتوانند به آن فرم دلخواه را بدهند آن را به وسیله انبر مخصوص از داخل کوره خارج می کنند و بر روی سندان قرار می دهند. سپس با ضربات چکش بر روی آن می کوبند تا شکل دلخواه بر روی آن ایجاد شود.

در صورت در نیامدن فلز به شکل دلخواه دوباره آن را داخل کوره می برند و اعمال گذشته را بر روی آن تکرار می کنند. این عمل شاید بارها تکرار شود تا در نهایت فلز به شکل مورد نظر در بیاید. همچنین در آخر فلز را به یک باره در ظرفی محتوی آب فرو می برند تا استحکام فلز را افزایش دهند و آن را آبدیده نمایند.

کاربرد

چلنگری در دو بخش کاربرد دارد که عبارتند از:

1. ساخت ابراز و ادوات کشاورزی و دامداری سنتی نظیر: داس، چکش، کلنگ، قلم، تیشه، گاوآهن و …
2. ساخت محصولات تزیینی و کاربردی مانند: حفاظ پنجره، پایه گلدان، انواع ساج های پخت نان، قفل و …

سخن آخر

تهران، همدان و کرمانشاه از شهرهایی هستند، که چلنگری را به صورت حرفه ای و کاربردی انجام می دهند.

آشنایی با هنر پوستین دوزی