هنرمندان همیشه راه هایی برای تبدیل کردن وسایل ساده و بی رمق به آثار هنری بسیار زیبا پیدا می کنند. در این میان هنر گلدوزی و خامه دوزی ، هنری جهانی شناخته می شود که با استفاده از آن ها می توان لباس های مختلف و یا اکسسوری های خانگی را زیباتر و به عنوان یک اثر هنری به نمایش گذاشت. هنر خامه دوزی در فرهنگ های تمام جهان رایج است و می توان آن را به عنوان یکی از صنایع دستی جهانی و محبوب برشمرد. هنری منحصربه فرد و جذاب برای نشان دادن جزییات و تبدیل سادگی و روزمرگی ها به هنری چشم نواز که با نمایش آن می توانید به خلاقیت خود افتخار کنید.
تاریخچه
قدیمی ترین واژه برای این هنر همان خمک دوزی است. دلیل این نام گذاری این است که در سال های دور، ابریشم بدون هیچ گونه پرداختی از قبیل رنگرزی و پخت و پز یا سفیدکاری به صورت خام استفاده می شد. البته در اصل خامه دوزی همان سوزن دوزی است که در آن از نخ ابریشم استفاده می شود. بسیاری از کارشناسان معتقد هستند قدمت این هنر به زمان پیدایش ابریشم در سیستان بر می گردد و خامه دوزی را به دوره های اشکانی و سیستانی (احتمالا ساسانی) نسبت می دهند، زیرا در نوشته های اسلامی، سیستان مکان تولید بهترین بافت های ابریشمی و پشمی توصیف شده است. بر اساس گزارش های تاریخی، سیستان با داشتن باغ های فراوان توت یکی از بزرگترین مراکز تولید ابریشم بود، به همین دلیل حدود یک قرن پیش در روستای چلنگ زابل کارگاه های تولید پیله و ابریشم وجود داشت. هنر خامه دوزی از نقش های خاص و اصیل بومی شکل می گرفت که به وسیله الیاف ابریشم به صورت برجسته هندسی روی پارچه کتان و بیشتر برای تزیین دور یقه و آستین لباس های مردان عالی رتبه استفاده می شد. در اسناد و کتب تاریخی از خامه دوزی نام برده شده و که نشان از قدمت کهن این هنر دارد. رو طاقچه بخاری یک شال ترمه پهن است وروی آن یک آئینه، گذاشته شده. اینطرف و آنطرف آئینه، کمی پایین، رودیوار، دوتا قاب خامه دوزی بدساخت که با پیله ابریشم و مروارید بدلی رو مخمل سیاه دوخته شده آویزان است. حاشیه قبا را با نخ سفید خامه دوزی کرده اند و نقش ها نقش نیلوفر است. عرق چین و شب کلاه مخصوصی هم داشتند که روی آنها خامه دوزی شده بود. روزی نبود دخترهای خانواده سیب نقش کرده و دستمال خامه دوزی شده برام نفرستند. کلاه کلاه زیر لونگوته، از پارچه کتان سفید و خامه دوزی شده است که بیشتر در محل دوخته می شود. نوع دیگر کلاه سمی است که در افغانستان و پاکستان دوخته می شود و در بازار سیستان وجود دارد. این علامتهای ایران در قصرهای شاهی حجاری و در روی جامه بیرقها خامه دوزی شده است و بر روی یک نشان شاهی و نظامی هم که شاه ایران به سربازان و صاحبان مناصب خویش، که به جرأت و دلیری بر دیگران امتیاز یافته اند، عطا می کند گاهی خود بر کراواتها یا جلیقه های ساده اش خامه دوزی می کرد و با خامه، خالهای پراکنده یی بر آنها می دوخت و چون مدتی در روسیه بسر برده بود از مردان زمان خود با سلیقه تر بودوحتی ما نند یک کدبانو در کارهای خانه دخالت می کرد.
پارچه خامه دوزی
این نوع پارچه باید پارچه ای باشد که با کیفیت و مرغوب باشد. پارچه خامه دوزی بهتر است از جنس کتان باشد. چرا که این پارچه بسیار راحت است و حرکت نخ و سوزن روی آن بسیار راحت و سریع انجام می شود. پارچه کتان بخاطر استحکام خوبی که دارد با حرکت سوزن نخ کش نمی شود. در برخی از ابریشم دوزی های شیک و لوکس از پارچه ابریشم نیز استفاده می شود. پس برای انتخاب پارچه بهتر است از پارچه نخی، ابریشمی، کتان و یا پشم استفاده کنید. این پارچه ها نرم و پر استحکام هستند که باعث می شوند روی کیفیت کار شما تاثیرگذار باشند. این پارچه مزیت دیگری نیز دارند و آن تار و پود قابل رویت ای نوع پارچه ها است. بخاطر خانه بندی مشخص این پارچه ها حرکت سوزن و نخ ابریشم روی این پارچه ها راحت تر است.
نقوش خامه دوزی
از نقوش رایج در این هنر میتوان به حصیردوزی، توردوزی، خامه کشی، بته جقه ای، نرگسی، گلی، نقوش ستاره ای، نقوش هندسی، انواع گره ها، خطوط منحنی، الگوهای مختلف تخم خربزه و یا دم ماهی و غیره اشاره کرد که حصیردوزی و بته جقه ای معمولاً در وسط و بقیه نقوش در اطراف دوخته می شود. نقوش به صورت حاشیه در دور کار، گل به صورت بوته با برگ های فراوان و تک گل در قسمت مرکز کار بر پارچه می نشیند و نقش زدن اکثراً با قالب های چوبی که به جوهر آغشته است بر روی پارچه انجام می شود. گاه نقش به وسیله ی مداد و یا کاغذ کاربن کشیده می شود. این دوخت علاوه بر روستاهای زابل در یزد و شهرستان تفت نیز به صورت خانگی رواج دارد. مواد مورد نیاز برای خامه دوزی عبارتد از: پارچه از جنس ساتن یا کتان یا چلوار، سوزن، آئینه و نخ ابریشم یک رنگ (سفید). این نوع دوخت بسیار ظریف بوده و برای اطراف و خطوط ظریف به کار می رود. این طرح برای اینکه تمیز و دقیق جلوه کند لازمست به طور کامل و پرکار دوخته شود. در سوزن دوزی هایی که برای لباس انجام می شود، نخ سفید بر زمینه ی سفید (خامه دوزی) را با سیاه دوزی تمام می کنند بدین ترتیب که مثلث های جادگمه ای با بخیه سیاه رنگ بر روی آنها پدید می آورند و حاشیه های دور یقه و مچ را به رنگ سیاه می دوزند.
سخن آخر
استفاده از این هنر اصیل منوط به طراحی های سنتی نیست و قابلیت تعمیم به لباس هایی با طراحی مدرن نیز دارد.
آشنایی با هنر زیبای رشتی دوزی
