نام اصلی این هنر رشتی دوزی می باشد اما چون این هنر در منطقه ای استفاده می شده که مردم آنجا با ابریشم کار می کردند و قدیم به ابریشم گل گفته می شده به این هنر گلبند دوزی نیز گفته می شود.
قدمت هنر رشتی دوزی طبق گفته محققان مربوط به زمان پیدایش فرش پازیریک می باشد. یعنی حدود ۳۵۰ سال قبل از میلاد. که در آن زمان همراه با فرش پازیریک قطعه پارچه ای رشتی دوزی پیدا شده که روی آن دو دایره کار شده که یکی کله گراز و دیگری خروس الوان زیبا دوخته شده بود است. در ایران گراز مربوط به منطقه گیلان می باشد و خروس های گیلان نسبت به خروس های دیگر مناطق رنگارنگ تر و زیباترند، از این رو تشخیص داده شده که این هنر مربوط به منطقه گیلان بوده است.
تاریخچه دقیقی از قلاب دوزی در گیلان در دسترس نیست. داده های باستان شناسی حاکی از سابقه تاریخی قلاب دوزی در منطقه گیلان است و در کشف های باستان شناسی در لولمان گیلان قطعاتی از ملیله دوزی و قلاب دوزی بدست آمده که پژوهشگران آن را متعلق به دوره هخامنشیان می دانند. قدیمی ترین نمونه های رشتی دوزی جدا از مجموعه های خصوصی، در موزه آستان قدس رضوی و موزه هنرهای تزئینی ایران نگهداری می شود.
یک کارشناس صنایع دستی حدود بیست سال نمونه های قدیمی رشتی دوزی را در موزه های آلمان، انگلستان و کانادا پیدا کرده است.
قبل از موزه ها در کلیساها از رشتی دوزی استفاده می شده است. ظرف مقدس کلیسا فقط طی مراسمی خاص استفاده می شود که در آن اب متبرک می ریزند. چون این ظرف مقدس و با ارزشی است آنها رشتی دوزی را برای پیچیدن دور این ظرف انتخاب کردند.
ارزش رشتی دوزی
ارزش کار رشتی دوزی با ارزش فرش یکسان است. در هر دو هنر از ابریشم و پشم که هر دو از موجودات زنده بدست می آیند استفاده می شود. همه رنگها در این دو هنر یکسان است و در دنیا هنر اول فرش است و هنر دوم رشتی دوزی. شادی و انرژی که در هنر رشتی دوزی است در هنر های دیگر کمتر دیده می شود.در قدیم برای نشان دادن مقام افراد از لباسهایی که روی آن رشتی دوزی شده بود استفاده می کردند. به همین دلیل این هنر بیشتر مربوط به افراد خاص و اشراف زادگان بوده و کمتر دست مردم عادی دیده می شده است. به همین خاطر مردم عادی گیلان کمتر با این هنر ارزشمند آشنا هستند.نمونه آن، اشارپ ملکه انگلیس در مراسم تاجگذاری بوده است که هم اکنون در موزه نگهداری می شود. همچنین پرده های کاخ انگلستان ، اشارپ فرح از نمونه های رشتی دوزی بوده است.دو نمونه از پرده های مقبره بوعلی سینا نیز رشتی دوزی است که میراث فرهنگی گیلان به همدان اهدا کرده است.نمونه لباس رشتی دوزی اقایان نیز لباس زورخانه ای است.
نخ اصلی هنر رشتی دوزی ابریشم طبیعی است. پیدایش نخ ابریشم در گیلان از زمان راه اندازی جاده ابریشم در گیلان می باشد. و از آن زمان مردم ابریشم را وارد هنر خود می کنند. اما بعضی از کارشناسان معتقدند که به دلیل وجود درخت های توت فراوان در گیلان، مردم گیلان قبل از وجود جاده ابریشم، ابریشم داشته اند و از آن استفاده می کردند.
اما قبل از پیدایش نخ ابریشم در گیلان از الیافی مانند الیاف فرش اما ظریف تر استفاده می کردندکه حتی روی لباس هم کار می شده. مانند نخ کتان و پنبه ای.
پارچه ای که دوخت رشتی دوزی روی آن انجام می شود پارچه پشمی فشرده است. (ماهوت) و رنگها همه گیاهی هستند.طرحها اغلب طرح فرش است. هر طرحی که در فرش قیمتی و با ارزش است در رشتی دوزی نیز با ارزش است.هنر رشتی دوزی قدمتی بیشتر از دیگر هنر ها دارد و اغلب هنرها از جمله پته کرمان، ممغان دوزی و … بعد از رشتی دوزی پیدا شده اند.
چون این هنر در دست افراد عادی گیلان نبوده این هنر رو به فراموشی رفته است.
یکی دیگر از دلایل از بین رفتن این هنر جنگ های بین شاهان بوده است که در یکی از همین جنگها یکی از پادشاهان ایرانی برای از بین بردن این هنر یکی از استادکارهای این هنر را از بین می برد و چند تن دیگر را تبعید می کند. ۲، ۳ نفر استادکار باقی می مانند که که آنها هم مخفیانه کار می کنند و به باکو کوچ می کنند. که هم اکنون نیز در باکو این هنر رواج دارد. اما تفاوتشان در استفاده از نوع کارگاهشان است که باکویی ها از کارگاه دایره مانندی استفاده می کنند اما گیلانی ها از چوب باریکی که یک طرف آن شکاف برای نگه داشتن پارچه دارد استفاده می کنند که به آن جریده می گویند.
این هنر به اصفهان هم رفت اما اصفهانی ها آن را وارد هنر خودشان کردند و نام آن را قلاب دوزی گذاشتند.
آشنایی با هنر رشتی دوزی
قلااب دوزی به سبک ساکنین رشت ، رشتی دوزی خوانده می شود. به بیان ساده هنر رشتی دوزی؛ قلاب دوزی و تزیین پارچه های ضخیم و با ارزش با نخ های ابریشم است که یکی از قدیمی ترین صنایع دستی شهر رشت, و استان گیلان به حساب می آید.در گذشته این دوخت را بر روی پارچه ماهوت انجام می دادند. این دوخت به دلیل سنگین بودن پارچه، فشار زیاد قلاب کار سنگینی بوده و از این رو حرفه ای مردانه به شمار می رفته است.ابزار مورد نیاز برای قلاب دوزی شامل: پارچه ماهوت یا مخمل، نخ های ابریشمی، کارگاه قلاب دوزی و قلاب نوک تیز است.در ابتدا باید طرح روی پارچه نقش بندد؛ و سپس هنرمند؛ شروع به دوخت طرح نقش بسته بر پارچه با قلاب , و نخ های رنگی ابریشمی می کند. طرح ها یا برگرفته از خلاقیت و ذهن طراح هستند, یا از نقش های قدیمی این هنر سرچشمه می گیرند.از میان نقش ها می توان به: بازوبندی، بند رومی، بته جقه ایی، ترمه ایی، گل بادامی، بته جقه ایی شاخ گوزنی، بته جقه قهر و آشتی، گل و بوته اشاره کرد.در حال حاضر هنر رشتی دوزی برای تزیین: سجاده، پرده، زیر لیوانی، رومیزی، نقش زدن روی کفش زنانه، کوسن و … به کار گرفته می شود.
نقش های رشتی دوزی
به طور کلی نقشه های قلاب دوزی را به پنج دسته تقسیم نموده اند:
- نقشه های اقتباسی: از نقشه های قدیم که استاد کارهای قدیمی به حد اعلاء رسانیده بودند.
- نقشه های ابتکاری جدید: باید با صنعت قلابدوزی مطابقت داشته باشد.
- نقشه آثار قدیمی: برگ،گل و ساقه به رنگ طبیعی بر روی ماهوت پیاده می شد.
- نقشه ی هندسی:که به شکلهای مختلف میباشد.
- نقشه ی سلیقه ای: چنان که از نامش پیداست به سلیقه ی افراد بستگی دارد.
در گیلان ترسیم نقوش قلابدوزی اغلب ذهنی بوده و اکثرا ًاز قدیم نسل به نسل منتقل شده است. نقوشی که بیشتر مورد توجه بوده و بازار بهتری دارد نقش های قدیمی کج بوته ای نقشه ترنجی و گرد می باشد.سوزن دوزان موضوعات مختلف اجتماعی، سیاسی، فرهنگ عامه، دینی و اقتصادی را پس از طراحی و نقش پردازی شروع به قلاب دوزی می نمودند. از نمونه های بسیار نفیس می توان به یک جفت به سه شیوه ی رایج اشاره نمود که متعلق به سده ی ۱۳ه.ق می باشد، که استاد حسین رشتی به دستور مخبر الدوله قلاب دوزی نموده است.این کار حداقل ۴ سال به طول انجامید و در نوع خود بی نظیر است.
رنگ بندی در رشتی دوزی
در هنر رشتی دوزی ۶ رنگ اصلی دارد که به این ترتیبند:
قرمز و نارنجی/ زرد و سفید/قهوه ای و طوسی
باستان شناسان در هنگام حفاری جنگلهای طالش شهری قدیمی زیر این جنگل پیدا کردند که دارای همه تجهیزات بوده است و قبر آدمهایی را پیدا کردند که خیلی درشت بوده که می توانسته جزو ادمهای نخستین باشند که ادمهای داخل قبر به سمت راست خوابیده بودند،دستها و پاها جفت شده به طرف خورشید. مردم گیلان در قدیم اول خورشید پرست بوده اند. به همین دلیل از ۴ رنگ اصلی خورشید در این هنر استفاده می شود. علت وجود رنگهای طوسی و قهوه ای هم این است که رنگ تنه و ریشه درخت, قهوه ای با رگه های طوسی می باشد.
روانشناسان معتقدند که افرادی که همیشه به مسائل مهم فکر می کنند بیشتر از رنگ قهوه ای و طوسی استفاده می کنند.
رنگ سبز در این هنر فقط به عنوان رنگ تزئینی دوخته می شود. زیرا رنگ سبز در طبیعت پایدار نیست.
امروزه با اینکه هنوز این هنر ارزشمند در بین مردم شناخته شده نیست اما می توان با کاربردی کردن این هنر بر روی لباس و کیف و … آن را به همگان شناساند.
ابزار کار برای رشتی دوزی
- جریده یا کارگاه (چوب مخصوص کار قلاب دوزی)شامل دو قطعه چوب تقریبی طول ۱۰۰ سانتی متر , و به عرض ۱۰ سانتی متر با ضخامت ۵ سانتی متر که در یک طرف به میخ و به یکدیگر متصل در سوی دیگر , به وسیله ی مانعی که در فاصله ی ۴۰ سانتی متر از انتهای وسیله گذاشته شده از یکدیگر جدا و حالتی گیره مانند دارد تشکیل یافته است .
- قلاب نوک تیز و بدون انحنا با یک بریدگی مورب در فاصله ۵ میلی متری نوک قلاب.
- چهار پایه ی مخصوص معروف به کتل که مخصوص نشیمن قلاب دوز است و از چوب نراد ساخته شده است.
- نقشه یا طرح مورد نظر: برای قلابدوزی نیاز به طرح می باشد و این طرح ها اکثرا نقشه هایی هستند که از گذشته به جای مانده و طی سالیان متمادی از آن استفاده شده است.نقوش مورد استفاده در رشتی دوزی عبارتند از بازوبندی ، بند رومی ، بته جفه ترمه ای ، گل بادامی ، بته جقه ای شاخ گوزنی ، بته جقه قهر و آشتی ، گل و بوته ، گل و مرغ و…
شیوه کار قلابدوزان در تهیه یک اثر رشتی دوزی
قلاب دوزان طرحی را که قصد دارند روی پارچه ماهوت قلاب دوزی کنند، ابتدا روی کاغذی که ابعاد آن کمی بزرگتر از اندازه پارچه مورد نظرشان است ترسیم کرده و سپس با یک سنجاق تمامی خطوط طرح را روی کاغذ با فواصل نزدیک به هم سوراخ می کنند.
آنگاه مقداری گچ روی کاغذ ریخته، کاملا آن را روی صفحه کاغذ پخش می کنند تا از داخل سوراخهای کاغذ گذشته , و بر روی ماهوت بنشیند و بعد از برداشتن کاغذ از روی ماهوت، طرح بر روی ماهوت قلم گیری شده و صنعتگر با کمک قلابی که ساختمان آن تشریح شد، شروع به دوخت می کند.
رشتی دوزی در حال حاضر برای تزئین سجاده، جا قرآنی، لبه پرده، زیرلیوانی، رویه میز، رویه کوسن، رویه دمپایی زنانه، کفش زنانه، بقچه سوزنی و… مورد استفاده قرار می گیرد.
شیوه کار قلاب دوزان به این صورت است که روی یک چهار پایه کوتاه نشسته و یک قسمت از پارچه را در لای دهانه جریده قرار داده و به کمک زانوانشان آن را به هم می فشارند تا پارچه خارج نشود.
آنگاه یک سر نخ را گره زده و در حالی که قلاب را از روی پارچه به داخل آن فرو برده اند، گره را در شیار قلاب استوار ساخته و آن را از پارچه بیرون می کشند و در شرایطی که نخ خارج شده, از پارچه حالت یک نیم دایره را به خود گرفته، در فاصله ای معین، دوباره قلاب را به داخل پارچه فرو برده و قلاب را از پارچه خارج می کنند.
به این ترتیب، نیم دایره قبلی سفت شده و بر روی کار می نشیند، در حالی که نیم دایره جدیدی که به وجود آمده , به صنعتگر امکان می دهد تا دوباره قلاب را به داخل پارچه فرو برده و با تکرار این حالت است که نقشی زنجیره ای روی پارچه به وجود می آید.
آشنایی با هنر ارغوان بافی
