آشنایی با هنر ریسندگی سنتی

از زمانی که پوشاک غیرپوستی به وجود آمده، باید ریسندگی نیز وجود می داشته است. دربارۀ ریسندگی در دوره های متفاوت زندگی در ایران، شامل دوره های سنگ، مفرغ، و آهن، اشاره های باستان شناختی فقط به دوک های یافت شده در محوطه های باستانی است؛ به عنوان نمونه، گیرشمن نوشته است: پیداشدن تعداد زیاد دوک هایی که از گل خام درست شده اند، در سیلک نشانگر صنعت ریسندگی و بافندگی است. گیرشمن از پیداشدن دوک در دورۀ دوم سیلک سخن گفته است. پیداشدن انواع دوک در حفاری های باستان شناختی از لایه های گوناگون باستانی ایران، گویای قدمت دیرینۀ این صنعت دستی است. کشفیات باستانی، ازجمله تعداد زیادی دوک، در منطقۀ شهداد کرمان، سابقۀ ریسندگی در ناحیۀ کرمان را به حدود ۰۰۰‘۵ سال قبل می رساند. از تپۀ قبرستان دشت قزوین نیز تعدادی سردوک دست ساز از گل پخته و استخوان، و از محوطۀ باستانی سرخ دم لکی کوهدشت لرستان تعدادی سردوک تراشیده از سنگ مربوط به دوره های نوسنگی و آهن به دست آمده است.

نخ

نخ از دیرباز و دوره نوسنگی برای بافتن پارچه و تهیه لباس برای انسان های اولیه مورد استفاده قرار می گرفته است و دوک نخ ریسی هم به عنوان تنها ابزار این کار در آثار باستانی کشف شده و وجود صنعت ابتدایی نخ ریسی را نشان می دهد. اولین دوک های نخ ریسی در دوران نوسنگی در ایران کشف و مورد بررسی قرار گرفتند. وجود مهری با نقش یک زن در حال ریسیدن نخ در محوطه چغامیش خوزستان این ادعا را ثابت کرد. تصویر این زن بر روی مهر به روشنی وجود یک چنین ابزاری را در آن دوره برای نخ ریسی نشان می دهد. این تصویر زنی با موهای بلند است که لباسی بدون آستین به تن دارد و چهره ای زیبا داشته و زیورآلاتی فراوان به خود آویزان کرده و به صورت نشسته با دوکی در دست، نخ ریسی می کند.

تاریخچه

• تاریخچه نخ در دوره اسلامی: در دوران اسلامی سه ابزار مهم نخ ریسی شامل دوک، چرخ و دستگاه بافندگی برای ریسیدن و همچنین تهیه پارچه مورد استفاده قرار می گرفتند. اولین چرخ های نخ ریسی در دوران اسلامی به عصر آل بویه باز می گردد که البته بسیار هم پیشرفته بوده و می توانستند با کیفیت زیادی کار کنند. اضافه شدن رکاب برای استفاده از پا در این دستگاه در همین دوره صورت گرفت به طوری که شخص می توانست، برای بالا و پایین کردن تارها از پاهایش استفاده کند.
• تاریخچه دوک: دوک ها اولین وسایل و ابزار نخ ریسی در سراسر دنیا بوده اند و عموما از آثار بدست آمده در باستان شناسی مشخص شد آنها را از جنس چوب و یا فلز درست می کردند. کار دوک تبدیل پشم و موی حیوانات به نخ بود و این کار را از راه کشیدن و تاب دادن آنها انجام می دادند. در ایران اولین دوک ها در کاوش های باستان شناسی در کاشان، تپه سبز دهلران و جعفر آباد پیدا شده که متعلق به دوران نوسنگی بودند. این وسیله در شکل های مختلف سوراخ دار و نوع بلند و باریک ساخته شده و مورد استفاده قرار می گرفته است. تفاوت در شکل ظاهری دوک ها به دلیل نوع استفاده آنها بوده و مثلا دوک های بلند برای تاب دادن الیاف بلند بکار می رفتند. به طور کلی با بررسی های تاریخی و یافته های بدست آمده از کاوش های باستان شناسی مشخص شد، تاریخچه نخ و دوک در ایران به سده های دور بازگشته و جزو حرفه های مهم و البته مخصوص طبقه بالادست بوده است.

اصول ریسندگی

ریسندگی بر سه اصل استوار است:

• کشش دادن و موازی کردن الیاف
• تاب دادن
• پیچیدن و تولید نخ

ریسندگی

ریسَنْدِگی، ریسیدن الیاف گیاهی و حیوانی با استفاده از ابزارها و وسایل و فنون سنتی، و تبدیل آنها به نخ و ریسمان نازک به منظور به کارگیری در مصارف متنوع. ریسندگی سنتی بر دو نوع است: یکی، با دوك های دستی ساده که معمولاً زنان در حالتهای راه رفتن، ایستاده یا نشسته، و در هر جایی، الیاف را با سرعت کمتر، ولی با مهارت بیشتر می ریسند؛ دوم، ریسندگی با چرخ ریسندگی خانگی که فقط می توان در جایی ثابت، به حالت نشسته و با سرعت بیشتر، به کار ریسیدن پرداخت. نوع دیگر، ریسندگی جدید و صنعتی است که در کارخانه های بزرگ به عمل می آید و معمولاً در مراکز شهرها، و با نیروی ماشین و دوك های بسیار زیاد دایر می گردد. در این مقاله، جنبۀ خانگی و سنتی ریسندگی مورد نظر است.

ابزار ریسندگی

ابزارهای ریسندگی عبارت اند از: شانۀ حلاجی، انواع دوک دستی، و چرخ ریسندگی. چرخ ریسندگی ماشینی است که با چرخاندن دستۀ آن، حرکت مداوم چرخشی در دوک ایجاد می کند و یکـی از زیباترین ماشین ها است. ساده ترین شکل حرکت دوک دستی، نوع دورانی مداوم آن است که ریسنده با دو انگشت شست و سبابه به آن وارد می کند و پره یا لنگر این حرکت را تشدید و مداوم می کند و الیاف را به هم می تاباند. در پاره ای موارد، با گذاشتن میلۀ دوک بین ران و کف دست و حرکت دادن سریع دست، حرکت دورانی مداوم را بر دوک وارد می کنند. برای منظم ترشدن تاب نخ، دوک باید تا حد ممکن با منبع اصلی پشم یا پنبه فاصله بگیرد و پایین تر باشد. جهت چرخش دوک نخ ریسی یا در مسیر حرکت عقربه های ساعت است یا بالعکس آن. اگر جهت گردش دوک در مسیر حرکت عقربه های ساعت باشد و رشته ها همچون حرف s به دور هم بتابند و ریسیده شوند، در توضیحات فنی آن، جهت ریسیدن به اختصار s خوانده می شود و معکوس آن با حرف z مشخص می گردد. تاب معمولی نخ هایی که با دست و دوک ریسیده می شوند، از راست به چپ است، مگر اینکه ریسنده چپ دست باشد. چرخ ریسندگی پشم را به طور یکنواخت، و دوکْ آن را به طور فشرده تر می ریسد. پشمی كه خیلی سفت و متراکم ریسیده شده باشد، رنگ را به آسانی به خود جذب نمی کند.

استفاده از نخ در عصر حاضر

با توجه به قدمت بسیار طولانی نخ و نخ ریسی در ایران، این امر طبیعی است که این صنعت در کشور ما بسیار پیشرفته باشد. در حال حاضر، صنعت تولید نخ در داخل کشور بسیار وسیع است و در جنس های مختلفی تولید می شود. یکی از شاخص ترین و گران ترین جنس نخ، نخ ابریشم است که خود شامل نخ ابریشمی نازک، ابریشم خام، ابریشم هندی و مصنوعی هستند. در بین این انواع، نخ ابریشم مصنوعی پرکاربردترین نوع می باشد که از طریق مراحل شیمیایی تولید می شوند و براق هستند. از این نخ عموما برای گلدوزی و حاشیه دوزی استفاده می شود. نخ فاستونی یا پشمی نوع دیگری از نخ است که ضخامت آن، بسیار بیشتر از سایر نخ ها است. برای تولید این نخ از مواد مختلفی همچون پشم، کرک، مخلوط پلی استر و پشم استفاده می شود. از این نخ برای برجسته دوزی روی پارچه های ضخیم و پشمی استفاده می کنند. نخ فلزی یا نخ تزئینی که برای تزئین لباس و گلدوزی استفاده می شود، نخ کوبلن و نخ نامرئی از دیگر انواع نخ موجود در ایران هستند.

سخن آخر

ريسندگي نخ جزو اولين صنايعي است که انسان به آن پي برد و ابتدا با استفاده از يک دوک چوبي ساده توانست تعداد بي شماري الياف را به دور هم بتاباند و نخ تهيه کند. اين روش ريسندگي قرن ها به همان صورت ادامه داشت تا اين که در قرن چهاردهم، اولين قدم ها در راه ماشيني کردن روش ريسندگي برداشته شد و در اروپا و هند نوع پيشرفته تري از دوک ريسندگي اختراع و به کار گرفته شد.

آشنایی با هنر سنتی ماشته بافی