تاریخ ایران باستان پر است از جشن ها و مراسم های سنتی که هرکدام حکایت های شنیدنی جذابی دارند. جشن تیرگان یکی از مهم ترین جشن ها سنتی ایران باستان است که در روزگاران قدیم در تیرماه برگزار می شد. و امروزه در بین مردم بسیار کم رنگ تر شده جشن تیرگان است. جشن تیرگان در کنار سایر جشن ها مثل جشن خردادگان، جشن مهرگان، جشن سده، جشن آب پاشونک و عید نوروز باشکوه خاصی برگزار می شده است. امروزه نیز در چندین و چند شهر کشورمان همچنان این جشن زنده است و برگزار می شود.
جشن تیرگان چیست؟
در تاریخ ایران باستان، اهمیت برگزاری جشن تیرگان با جشن هایی مانند نوروز، مهرگان و سده برابری می کند. ابوریحان بیرونی در کتاب آثارالباقیه خود به این جشن اشاره می کند و علت برگزاری آن را، گرامیداشت نویسندگان ایرانی می داند. هم اکنون جشن تیرگان توسط زرتشتیان ایران و سایر ایرانیان در بسیاری از شهرها و استان ها برگزار می شود. جشن تیرگان حالا به عنوان میراث معنوی کشور در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. جشن تیرگان در تقویم کنونی ایران، تعطیلی رسمی ندارد؛ اما رسم معمول این است که در روز تیر، یعنی روز سیزدهم تیرماه، یا روزهایی نزدیک به آن برگزار گردد. در این جشن مراسم های متنوعی مانند آب پاشی، فال کوزه، دستبند تیر و باد و خوردن میوه و گندم نیز اتفاق می افتند.
تاریخچه و علت برگزاری جشن تیرگان
در مورد تاریخچه و علت برگزاری این جشن نظرات مختلفی داده شده است که در ادامه به آنها اشاره می کنیم:
- در برخی روایات آمده است که در این روز آرش کمانگیر از بالای کوه دماوند تیر معروف خود را پرتاب کرده و تیر پس از عبور از کوه ها و دشت ها در کنار رودخانه جیحون بر تنه درخت گردو نشسته است. از آن به بعد آن قسمت را مرز بین ایران و توران معرفی کردند و هر سال به یاد این اتفاق این روز را جشن می گیرند.
- در کتاب آثار الباقیه ابوریحان بیرونی تیرگان روز بزرگداشت نویسندگان دوره باستان معرفی شده است.
- طبق روایاتی دیگر از ابوریحان بیرونی روز تیرگان روزی است که شاه ایران (کی خسرو) پس از شستشوی خود در چشمه ناپدید می شود.
- در روایتی دیگر از ابوریحان آمده است که دو تیرگان بزرگ و کوچک وجود دارد. تیرگان کوچک روز سیزدهم تیرماه است که تیر توسط آرش کمانگیر پرتاب می شود و تیرگان بزرگ روز چهاردهم و روزی است که تیر او به مقصد می رسد.
- در برخی دیگر از این روایات آمده که این جشن مربوط به فرشته باران یا “تیشتر” و تقابل بین نیکی و بدی است. تیشتر در واقع فرشته باران بوده که در 10 روز اول ماه در شکل جوانی ۱۵ ساله در می آید، ۱۰ روز دوم به شکل یک گاو نر و ۱۰ روز سوم به شکل اسب خواهد بود.
آیین های جشن تیرگان
تمام لذت و هیجان جشن تیرگان زرتشتیان به خاطر آداب و رسومی است که در حین آن برگزار می شود. هر جشنی از جشن های باستانی ایران با آیین های خاصی همراه است. برای مثال همه ما می دانیم که در نوروز رسم است که به دیدار بزرگترها و سایر فامیل برویم. در شب یلدا، تمام اعضای خانواده گردهم جمع می شوند و بلندترین شب سال را کنار یکدیگر به صبح می رسانند. با وجود اینکه اهمیت جشن تیرگان از نوروز و شب یلدا کمتر نیست؛ اما ممکن است اطلاعات چندانی درباره آن نداشته باشیم. در این جشن نیز بازی ها و رسوم جالبی رخ می دهند که باعث می شود روز جشن، روزی پرخاطره و به یادماندنی شود.
آب پاشی
به دلیل روایت اول درباره دلیل برگزاری این جشن، آب در این روز اهمیت بسیار زیادی دارد. جالب است که بدانید که نام دیگر جشن تیرگان، آبریزگان، آب پاشان و سرشوران است. اهمیت وجود آب در این جشن به اندازه ای است که معمولاً جشن تیرگان در فضایی در نزدیکی یک چشمه و یا رودخانه برگزار می کنند. در این روز، تمام مردم از خانه هایشان بیرون آمده و به محل تعیین شده برای جشن می روند. مردم در این جشن، بر روی یکدیگر آب می پاشند تا گرمای تیرماه و تابستان آغازشده را به در کنند.
فال کوزه
همه ما با سنت فال گرفتن در ایران آشنایی داریم. حداقل یک بار هم که شده، برای سرگرمی و کنجکاوی، چشم هایمان را بستیم و دیوان حافظ را باز کردیم و یا یک برگ فال از دست فروش در خیابان خریدیم که ببینیم آرزویمان به کجا قرار است برسد. در جشن تیرگان نیز قرار است مراسمی مشابه فال گرفتن برگزار شود؛ اما با فال گرفتن های معمولی، بسیار تفاوت دارد. ماجرا این است که یک روز قبل از جشن، دوشیزه ای از اهالی شهر کوزه ای سبز رنگ به دست می گیرد و به سراغ تمام کسانی می رود که می خواهند در این آیین شرکت کنند. این کوزه با آب پاکیزه پر شده است و پارچه ای ابریشمی روی دهانه آن قرار داده شده است. تمام کسانی که آرزویی دارند و می خواهند در آیین فال کوزه جشن تیرگان شرکت کنند، چیز کوچکی مانند سکه، سنجاق، انگشتر و غیره داخل کوزه می اندازند. در روز بعد که روز جشن است، فال کوزه برگزار می شود. بعد از به پایان رسیدن آب پاشی، تمام مردم دور درختی همیشه سبز مانند سرو که کوزه در کنار آن قرار داده شده است، جمع می شوند. در این زمان قرار است تمام کسانی که با آرزویی در انتظار پاسخ فال کوزه بوده اند، پاسخ خود را بگیرند. در این زمان، زنان سالخورده محل نیز جمع می شوند و هر بار، یکی از آن ها شعری را می خواند. بعد از خواندن شعر، دختری که کوزه را می گرداند، یکی از اشیای داخل کوزه را بیرون می آورد. در این لحظه است که صاحب شیء متوجه می شود که شعر خوانده شده، درباره آرزوی او بوده است.
دستبند تیر و باد
اساساً این جشن با آرزوها و خاطرات افراد گره خورده است. داستان آیین دستبند تیر و باد این است که در روز جشن و بعد از خوردن شیرینی، همه افراد حاضر در جشن، دستبندی به نام تیر و باد به دست خود می بندند. این دستبند، از هفت ریسمان به رنگ های مختلف بافته شده است. ۹ روز بعد از برگزاری جشن، هر فرد به محلی مرتفع مانند پشت بام می رود و دستبند را از دست خود باز می کند. باید دستبند را در باد رها کنند و از او بخواهند که آرزوهایشان را با خود به همراه بیاورد.
جشن تیرگان در بین زرتشتیان
اساساً، جشن تیرگان از جشن های اصلی مردم زرتشت است. این جشن میان زرتشتیان، روز دهم تیر و سیزدهم تیرماه زرتشتی برگزار می شود. در کتاب اوستا، تیر، تیشتر و در زبان پهلوی، تیشتر نامیده شده است. طبق باورهای کهن مردم زرتشت و نوشته های اوستا، تیشتر نام فرشته و ستاره ای است که نویددهنده باریدن باران است. اسطوره آرش کمانگیر و تعیین مرز و ایران و توران توسط او در میان مردم زرتشت نیز از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. یکی از دلایل عمده برگزاری جشن تیرگان توسط زرتشتیان، افسانه آرش کمانگیر است. روایت دیگری که درباره دلیل برگزاری جشن میان زرتشتیان وجود دارد، برمی گردد به زمان ساسانیان. زمانی که ایران دچار ۷ سال قحطی شده بود. در آن زمان و در چنین روزی، مردم نماز باران خواندند و چند روز بعد، بارش باران، کشور را از گرسنگی و قحطی نجات داد. مردم هرسال، این روز را به مناسبت اتفاق خوش یمن آن سال ها جشن می گیرند و در روز جشن، به یکدیگر آب می پاشند.
سخن آخر
جشن تیرگان از مهم ترین جشن های باستانی ایرانیان است که همچنان در خاطره ها مانده اما ممکن است از یادها برود. برگزاری جشن و مراسم های باستانی فرهنگ و هویت ایرانی را به ما یادآور می شود و از فراموش کردن گذشته پرافتخارمان جلوگیری می کند. تمامی جشن های باستانی با فلسفه ای شیرین و آموزنده شکل گرفته اند و اجرای آن ها در هر سال زیبایی این مفاهیم را وارد زندگی هایمان خواهد کرد. اگر این جشن در شهر شما نیز برگزار می شود، نحوه برگزاری آن را با ما به اشتراک بگذارید.
آشنایی با جشن گانش چاتوری هند
