آشنایی با مفهوم رج و رجشمار در فرش 

رجشمار فرش

رجشمار فرش همانطور که قبل تر گفته شد معیاری برای تعیین قیمت فرش می باشد. در واقع هرچه میزان گره های موجود در فرش و یا تراکم فرش بیشتر باشد، به ارزش مادی و معنوی فرش افزوده خواهد شد. رجشمار فرش نیز روشی است برای محاسبه و اندازه گیری تعداد گره ها (خفت ها). ذرع نیز یکی دیگر از واحدهای سنجش تراکم فرش می باشد که تفاوتی با رجشمار ندارد. مقدار ذرع در هر شهر ممکن است متفاوت باشد مثلا در اصفهان هر ذرع را معادل 104 سانتی متر و در تبریز معادل 112 سانتی متر در نظر می گیرند.

ذرع چیست؟

دانستن این موضوع که اعداد شش و نیم و هفت و … از کجا آمده اند و چرا متفاوت هستند نیز جالب است.در قدیم، به جای متر از واحدی به نام ذرع استفاده می شد. مقدار ذرع در مناطق آذربایجان(ترکی بافت) اصفهان(فارسی بافت) و کرمان به ترتیب ۱۱۲،۱۰۴،۱۰۶ سانتی متر بوده است.طراحان و بافندگان این اعداد را برای پیاده سازی روی نقشه ی فرش و زمان بافت بر عدد ۱۶ تقسیم می کردند تا مکان هر گره را آسان تر پیدا کنند.

تعریف رج

تعریف رج یکی از سوالاتی است که بیشتر کسانی که قصد شروع بافت فرش را دارند به دنبال جواب آن هستند. رج یا رجشمار را می توان میزان تراکم طولی و عرضی فرش و یا تعداد گره های موجود در طول و عرض فرش تعریف کرد همچنین رج را می توان معادل ذرع در نظر گرفت. ذرع نیز یکی دیگر از واحدهای اندازه گیری تعداد خفت فرش است. هرچه تراکم فرش بیشتر باشد یعنی بافت فرش ریزتر باشد مسلم است که تعداد گره های موجود در فرش نیز بیشتر خواهد بود و ارزش مادی و معنوی فرش نیز بیشتر خواهد شد.

رج فرش معیاری برای تعیین قیمت آن نیز می باشد. بدین معنی که هر چقدر فرش پر تراکم تر باشد دارای ارزش بیشتری است. یک قالیباف زبردست با صرف وقت و دقت فراوان حداکثر می تواند فرش با رجشمار 80 را ببافد. چنین فرشی بسیار ریز بافت است و اگر در تهیه ی آن از الیاف مرغوب هم استفاده شده باشد ، می تواند به عنوان یک کالای بسیار نفیس به حساب آید.

نحوه شمارش رج

یک راه برای تعیین رج فرش این است که ابتدا نقطه ای از پشت فرش را انتخاب کنید و یک سوزن در عرض فرش قرار دهید. سپس توسط یک خط کش از آن سوزن به اندازه ی 7 سانتیمتر جدا کنید و در نقطه دوم نیز یک سوزن دیگر قرار دهید. حال تعداد گره های موجود در فاصله ی بین دو سوزن را بشمارید. این تعداد گره ها رج فرش را برایتان تعیین می کنند. بدیهی است که یک فرش با کیفیت بالا در نقاط مختلف رجشمار برابری دارد.

همچنین فرشی که دارای تعداد گره در طول و عرض آن یکسان است ، نشان است دقت و حوصله ی بافنده آن دارد. فرش ها با توجه به تعداد گره هایشان در واحد سطح درجه بندی های مختلفی دارند. شاید برای شما این سوال پیش آمده باشد که تعداد گره های یک فرش را چگونه محاسبه می کنند. برای پاسخ به این سوال باید گفت که اصولا یک روش مرسوم برای محاسبه ی تعداد گره های یک فرش وجود دارد. کافیست تعداد گره های موجود در مساحت 10 سانتی متر مربع از فرش را بشمارید. سپس این رقم را در مساحت کل فرش ضرب نمایید.

نحوه محاسبه رج فرش

نحوه محاسبه رج فرش کار بسیار آسانی است. همانطور که در متن های قبلی گفته شد در اصفهان مقدار رج را معادل 104 سانتی متر و در تبریز معادل 112 سانتی متر در نظر می گیرند. با این حساب برای محاسبه رج فرش اگر مثلا بگویند فرش دارای رج 60 است با توجه به اینکه رجشمار مد نظر مربوط به کدام شهر است (اصفهان یا تبریز) جمله رج فرش 60 می باشد را اینگونه می توان تفسیر کرد که در هر 6.5 سانتی متر از طول و عرض فرش اصفهانن و در هر 7 سانتی متر از فرش تبریز، 60 گره وجود دارد. هرچه میزان رجشمار فرش بیشتر باشد ارزش مادی و معنوی فرش بیشتر خواهد بود. در واقع رج فرش معیار قیمت فرش می باشد.

روش محاسبه رج شمار فرش

روش محاسبه رج شمار فرش در شهرهای مختلف، متفاوت می باشد. مثلا در تبریز هر ذرع را معادل 112 سانتی متر و در اصفهان معادل 104 سانتی متر در نظر می گیرند. با روش محاسبه رج شمار فرش می توانید به اطلاعاتی از قبیل تعداد گره های فرش (تعداد خفت ها) و یا به طور کلی به تراکم فرش، دستیابی پیدا کنید. ذرع یا همان رجشمار واحد انجام این روش می باشد و همچنین معیاری از قیمت فرش دستباف ابریشم محسوب می شود که هرچه تراکم فرش بیشتر و یا تعداد گره های موجود در فرش بیشتر باشد ارزش مادی و معنوی فرش بیشتر خواهد بود.

رجشمار فرش تبریز

همان طور که گفته شد تعداد رج (گره) در هر رجشمار نشان دهنده ریزبافت و یا درشت بافت بودن فرش است. در فرش های درشت بافت تعداد گره کمتری در هفت سانتی متر بافته می شود و میزان رجشمار کمتر از ۴۰ گره است در نتیجه فرش تراکم پایین تری داشته و از ارزشمندی آن نسبت به فرش ریزبافت کاسته می شود.

این میزان برای فرش های نیمه ریزبافت بین ۴۰ تا ۶۰ گره است و برای فرش های بسیار نفیس به بیش از ۶۰ گره در رجشمار می رسد. در فرش های ریزبافت بدلیل تراکم بالا ، بافنده فرش از قلاب های خاصی استفاده می کند و گره های فرش را می بافد که به گره های متقارن و ترکی معروف هستند.

انواع رجشمار در فرش تبریز

فرش تبریز معمولا با استفاده از الیاف پشم و ابریشم بافته می شوند و به فرش های تراکم بالا شهرت دارند. تراکم فرش تبریز را می توان به صورت زیر تقسیم بندی کرد :

• ۲۵ × ۲۵ : از انواع ارزان فرش دستباف به حساب می آیند و برای عرضه به بازار در نظر گرفته می شوند.
• ۳۰ × ۳۰ : ازجمله فرش های دستباف معمولی تبریز هستند که این روزها کمتر بافته می شوند.
• ۳۵ × ۳۵ : این نوع از فرش های تبریز بیشتر موردتوجه کشورهای اروپایی است.
• ۴۰ × ۴۰ ، ۵۰ × ۵۰ ، ۶۰ × ۶۰ و بالاتر از این اعداد به عنوان فرش های نفیس ریزبافت تبریزی به شمار می آیند که در بافت آنها از الیاف ابریشم استفاده می شود.

رجشمار گبه

رجشمار گبه از رجشمار فرش و قالی بسیار کمتر است. بسته به اندازه گبه رجشمارش بین 15 تا نهایت 40 گره می باشد. هرچه بافت گبه درشت تر باشد، یعنی تراکم گبه کمتر باشد میزان رجشمارش کمتر و ارزش مادی و معنوی آن نیز کمتر خواهد بود و برعکس. گبه را می توان همان قالی ولی با ابعاد کوچک تر در نظر گرفت. گبه در گذشته و حتی هم اکنون در برخی مناطق، ساخته دسته ایلات و عشایر بوده و نقش و نگار گبه نیز اکثرا برگرفته از مناظر و طبیعت اطراف عشایر می باشد. گبه به دلیل ابعاد کوچک ترش نسبت به سایر دستبافت ها به گبه معروف شده و به طبع رجشمار کمتری هم خواهد داشت.

رجشمار در فرش دستباف ترکمن

بافندگان ترکمن پس از اینکه یک رج بافته شد، برای فشردن پود بر روی رج بافته شده و شروع رج بعدی، دونفری شانه (دفتین) را می کوبند.. این کوشش به قصد فشردن رج بر پود انجام می شود.. زنان بافنده با کوبش، ضرب پای اسبی را تقلید کنند که چابک سوار ترکمن با آن می تازد.. گاهی صدای پای اسبان نزدیک وگاهی دور می شوند.. اتمام بافت هر رج بر روی فرش دستباف ترکمن همچون یک مراسم آیینی است.. یک مراسم آیینی که پیوند برقرار میکند میان زندگی مردمان ترکمن و هنر این قوم.. میان دلیری مردان و ضرافت و زیبایی هنر زنان..

در شمارش رج فرش های ترکمن با دیگر فرش ها تفاوت وجود دارد.. چرا که گره فرش دستباف ترکی با گره فارسی متفاوت است.. گره ترکی متقارن و مستحکم تر نسبت به گره فارسی است.. متقارن بودن گره ترکی باعث می شود که هر گره دوبار شمرده شود.. یعنی تعداد رج فرش ترکمن، نصف تعداد گره هایی است که شمارش شده اند.. بنابراین برای پیدا کردن تعداد رج فرش دستباف ترکمن، گره های یک سطح را بشمرید و تعداد به دست آمده را بر دو تقسیم کنید.

فرش و قالی درشت بافت و ریز بافت

به فرشی درشت بافت گفته می شود که تعداد گره یا رج های موجود در هر ۱۰ سانتیمتر (امروزه به سبب سهولت معمولا تعداد گره ها در این واحد سطح محاسبه می گردد) از آن کم باشد. در بافتن این نوع قالی ها معمولا از نخ های پشمی با ضخامت زیاد بهره می برند. به فرشی ریز بافت گفته می شود که تعداد گره های موجود در هر ۱۰ سانتیمتر آن زیاد باشد.

قالی های درشتباف قال ی هایی هستند که رجشمار آن­ها کمتر از ۴۰ گره در هفت سانتیمتر یا ۵۷ گره در ده سانتیمتر است،قالی های نیمه ریز بافت قالی هایی هستند که رجشمار آن­ها بین ۴۰تا ۶۰ گره در هفت سانتیمتر یا ۵۷ تا ۸۵ گره در ده سانتیمتر است.قالی های هنری یا ریز بافت قالی هایی هستند که رجشمار آن­ها بیشتر از ۶۰ گره در هفت سانتیمتر یا ۸۵ گره در ده سانتیمتر است.نکته ی مهمی که در مورد این رجشمار ها وجود دارد این است که در قالی های ریزبافت یا هنری، نوع گره متفاوت است. به سبب فشردگی چله ها در رجشمارهای بالا، به هنگام بافت انگشت بافنده امکان نفوذ به چله ها را ندارد و پیچش خامه (نخ، پرز) به دور تارها باید استفاده از قلاب انجام ­گردد. گره های با قلاب به گره های متقارن یا ترکی معروف هستند.

جدول رجشمار

جدول رجشمار به شما اطلاعاتی درباره تعداد گره های موجود در فرش، جنس و نوع چله، نوع بافت و تعداد لای نخ می دهد. علاقه مندان به مطالعه و یادگیری فرش با کمک جدول رجشمار، همچنین بررسی دیگر مطالب مرتبط می توانند آمادگی لازم برای بافت فرش را کسب کنند.

تفاوت رجشمار فرش دستباف با تراکم فرش ماشینی

در فرش ماشینی از اصطلاح ۳۵۰ شانه، ۵۰۰ شانه و ۷۰۰ شانه استفاده می شود. منظور از شانه، شانه ماشین بافندگی است و عددی که در جلوی این اصطلاح گفته می شود منظور تعداد دندانه در یک متر است.

از هر دندانه شانه ماشین بافندگی دو نخ تار عبور می کند و به این ترتیب بازای هر شانه ماشین بافندگی، یک گره در فرش بافته می شود. به این ترتیب فرش ۵۰۰ شانه دارای ۵۰۰ گره در یک متر عرض فرش است و می توان تراکم آن را معادل فرش دستباف ۳۲ رج دانست. البته باید توجه داشت که در تولید فرش ماشینی از گره «U» یا «بی گره» استفاده می شود.