آشنایی با مسگری از صنایع دستی دیرینه ایران

هنر مسگری

مسگری یکی از بهترین صنایع دستی کهن ایران است. اشیا و ظروف مسی دست ساز از زمانهای دور در موزه ها قابل مشاهده هستند. از جمله مراکز عمده این هنر شهرهای کاشان، اصفهان، کرمان و شیراز میباشد. در آن دوران ابتدا استاد کار گدازنده شمش و قطعات مس را به ورق مس تبدیل میکرد. برای این منظور وی کوره یا بوته ای که شبیه به بوته ریخته گری بود به کار میبرد و بوته ها را با انبر کج ویژه از کوره خارج میکرد و فلز گداخته را در قالبهای شمش (ریجه) میریخت.

کار اصلی او آن بود که شمش را بکوبد و به ورق تبدیل کند این کار چکش زدن یا چکش کاری با کمک یک یا دو نفر چکش کار در دو مرحله کاملا متمایز انجام میشد. یعنی نخست فلز را با چکش کف تخت میکوبیدند یا به اصطلاح خودشان وا میچیدند و بعد با چکش چهار سو آن را صاف میکردند در این هنگام فلز دیگر چکش خور نبود و باید تاب دیده یا دست افشار میگردید. که این کار را با حرارت دادن مجدد فلز انجام میدادند. این فرایند ادامه مییافت تا اینکه اندازه صحیح و ضخامت مورد نیاز به دست میآمد. گدازنده مس هدفش این بود که تا آنجا که ممکن بود فلز را مطابق شکلی که مورد احتیاج مسگر است تهیه کند.

کارگاههای کوچکتر کار مس گدازی را خود مسگر انجام میداد و ورقه ساخته شده یا شمشهای حاضر شده مس را از کارگاههای گداز مس میخریدو یا مس قراضه را خودش آب میکرد و به شمش و سپس ورق تبدیل مینمود. محصول عمده مسگری ظروفی با شکلها و اندازه های گوناگون است. ظروف کوچک را از یک تکه مس چکش کاری میکنند و اغلب تو گود هستند.

در این مورد ابتدا مس را باز میکنند و پس از هر دور باز کردن یک تاب به آن میدهند اشیا بزرگتر را نیز به همین طریق از ورقه های گرد بدست می آورند. این کاری است که احتیاج به مهارت و استادی بسیار دارد. با آمدن کارخانه نورد مس و تهیه ورق مس ره بصورت صنعتی کارگاههای گداز مس از میان رفتند. امروزه مراحل تهیه ظروف مسی هم بطور عمده با کمک دستگاههای برقی انجام میشود که این به علت افزایش تقاضای بازار و پایین آوردند قیمت تمام شده محصول است. هرچند هنوز هم ذوق هنری استاد کار سازنده در زیبایی و کمال ظروف ساخته شده نقش اصلی را دارد.

تاریخچه مسگری

قدمت استفاده از مس بر اساس مدارک و شواهد باستان شناسی به 9 هزار و 500 (ق. م) می رسد و تا قبل از هزاره پنجم ق.م (کشف ذوب مس) به صورت خالص بکار می رفت و از شیوه چکش کاری سرد برای شکل دادن به آن استفاده می شد .

صنعت دستی مس در زنجان به بیش از هزار سال قبل و دوره ساسانیان در زنجان باز می گردد و احتمالا مهمترین مقطع رشد صنایع مس زنجان در دوره سلجوقیان بود که صنعتگران زنجانی برای این اقوام تازه استقرار یافته ترک آفتابه لگن های مسی با نقش حیوانات اساطیری می ساختند.

در دوره ایلخانان با ورود تعدادی هنرمند چینی توسط هولاکوخان به زنجان، صنعت مس زنجان تکامل بیشتری یافت و آفتابه لگن های مسی برجسته و منقش این شهر با نقش های برجسته از گل و گیاه و با لگن های کنگره دار مزین شده و برای صدور به بلاد چین و کناره های مدیترانه آن روز مهیا شد، اما متاسفانه از این نوع آفتابه لگن های عتیقه که یادگار تکامل صنایع دستی زنجان در ادوار هزاره و پیش از هزاره اول بود، چیزی باقی نمانده و بیشتر آنها رهسپار کوره های ذوب مس شده است.

با ممنوعیت استفاده از طلا و نقره برای ساخت ظروف در دوره اسلامی، روند استفاده از فلزاتی چون مس به دلیل اینکه مس فلزی چکش خوار، شکل پذیر با قابلیت تورق و مفتول شدن و اجرای تزئینات مختلفی چون مشبک کاری، قلمزنی، حکاکی، فلزکوبی، ترصیع و کنده کاری است، رواج یافت.

انواع ظرف مسی مثل تیان، تشت، حنا خوری، لگن و تاس حمام، روشل، تونگ و پارچ مسی و آفتابه و مخزن سقا خانه مسی بود و ظروف آشپزخانه مثل دیگ های بزرگ و کوچک، تیانچه، بادیه، دیزی مسی، آبکش مسی، قابلمه و تابه مسی و ظروف دیگر مسی برای سر سفره و مهمانی مانند بشقاب هشت گوش و گرد و کاسه و پیاله و دوری و کفگیر و ملاقه قاشق مسی و لیوان مسی و پارچ مسی و آفتابه لگن مسی برای شستشوی دست بعد از جمع آوری غذا از سر سفره و نیز مجمه مسی، سینی بادامی گرد و فراشی و مجمه، چای دان، زیر استکان، منقل مسی، پاطیل و انواع سطل ها و زیر سیگار مسی و غیره بوده است.

ظروف مسی درزمان حاضر با استفاده از ورق مس و روش چکش کاری گرم و سرد ساخته می شود که فرم دهی ورق مس به روش چکش کاری ، دندانه دار کردن لبه هایی که به هم متصل می شوند، باز کردن دندانه ها به روی هم ، چفت کردن و چکش کاری آنها، اضافه کردن بار "تنه کار و برنج" و گرم کردن و چکش کاری مجدد آن مهمترین مراحل کار مسگری است .

ابزار مسگری

ابزار رایج در هنر صنعت مسگری، شامل انواع چکش ها (چکش چهارسو، چکش دم گرد، چکش سینه دار، چکش کف، چکش دم باریک، چکش دوبهری، چکش پرچ کن (مطرقه)، چکش چوبی و بالاخره چکش بی دسته که یک قطعه فولاد آب داده تخت است و به نام «قالب تنه» معروف است که آخر سر برای صافکاری رویه ها به کار برده می شود)، انواع سندان ها (سندان تخت، سندان متوسط، سندان کاسه میخ، سندان نیم قلوه ای، سندان لب گردان) و قیچی حلبی بری می باشد.

روش های مسگری

روشی که برای کار مسگری انتخاب می شود، عموما در سراسر ایران یکسان می باشد و به چهار مرحله تقسیم می شود که این مراحل شامل عناوین زیر هستند:

• برش ورقه های مسی
• آتش کاری
• چکش کاری
• سفید کاری

در چه شهرهایی هنر مسگری رایج است؟

مسگری که سالیان سال است در ایران ریشه دوانیده ، شهرهای مختلفی را درگیر خود نموده است. شهرهایی همچون اصفهان، کاشان، شیراز و در نهایت کرمان از جمله مهم ترین مناطقی هستند که کارگاه های مختلف در آن ها، در زمینه مسگری در حال فعالیت می باشند.

یزد نیز یکی از شهرهای مهم در رونق این هنر بوده است. به گونه ای که بازارچه ای با عنوان پنجه علی تنها در همین زمینه در حال فعالیت بوده است و قدمتی که توانسته به خود اختصاص دهد چیزی در حدود 600 سال است. به همین علت سالانه ظروف بسیاری در این بازارچه مسگران ساخته می شوند و بسیاری از آن ها به عنوان یک اثر برتر شناخته و نوع ظریف تر آن ها به عنوان یک شی دکوری استفاده می شود.

هر چند امروزه ظروف بسیاری پا به عرصه حضور گذاشتند؛ اما هنوز هم افراد متعددی وجود دارند که ظروف مسی را به هر چیزی ترجیح می دهند و شاید دلیل آن تلاشی است که برای ساخت آن ها انجام می گیرد.

شیوه کار مسگری شیراز

محصول عمده مسگر ظروفی با شکل ها و اندازه های گوناگون است. ظروف کوچک را از یک تکه مس، چکش کاری می کنند و اغلب توگود هستند، در این مورد ابتدا مس را باز می کنند و پس از هر دور باز کردن، یک تاب به آن می دهند. اشیاء بزرگتر را نیز به همین طریق از ورقه های گرد بدست می آورند و این کاری است که نیاز به مهارت و استادی زیاد دارد، گاهی اوقات ظروف از دو قسمت ساخته می شوند: گِرده و لِوَری.

گِرده: ورقه ای است از جنس مس که به شکل دایره بوده و در کف دیگ، قابلمه و دیگر ظروف و اشیاء مسی قرار می گیرد.

لوری: ورقه ای است از جنس مس، که به شکل مستطیل بوده و در هنگام کار، به صورت استوانه می پیچانند و اطراف گرده را با آن احاطه می کنند.

برای ساخت یک دیگ، قابلمه و مانند آن، لوری را به صورت استوانه در آورده و با قیچی مخصوص یک لبه آن را به صورت دندانه ای می برند.

محل اتصال آنها این درز دندانه ای است که نوعی مفصل زبانه و کام است. برای ساختن آن، مسگر دور تا دور مفصل را دندانه هایی به بزرگی تقریبا ۹ میلیمتر مربع می چیند بعد هر دو لبه را به هم متصل کرده به طوری که یک دندانه وارد مادگی طرف رو برگردد و این کار را «هم کردن» می گویند. دندانه ها را یکی در میان، بالا و پایین کرده و در لبه دیگر لوری که صاف است، قفل می نمایند. سپس لبه گرده را چکش زده و کمی بالا می آورند که به آن تن می گویند و برای ته دیگ استفاده می شود.

مرحله بعد شامل لحیم کردن لبه دندانه ای لوری با لبه صاف آن می باشد. که باید ابتدا مواد لحیم ساخته شود. مواد تشکیل دهنده لحیم عبارتند از: تنکار، نمک و فلز برنج. از ترکیب اینها، مواد لحیم را ساخته و لبه و دندانه را پس از چفت شدن، لحیم می دهند.

در قدیم ورقه مس را با زغال سنگ حرارت داده و سپس لحیم می دادند. در حالی که امروزه در کوره حرارت داده می شود.

تفاوت مسگری در شیراز و اصفهان در این است که در اصفهان اثر را پرداخت کرده و جلا و رنگ و زیبایی به اثر مسگری شده می دهند. اما در شیراز به دلیل دوام و بقای بیشتر اثر و نیز، حفظ اصالت اثر را به همان شکل اولیه که دارای رنگی کدر می باشد، حفظ می نمایند. به علاوه اثر مسی شیراز به دلیل کار بیشتر و کاربرد مس مطلوب و با دوامتر سنگین تر می باشد.

آیا استفاده از ظروف مسی امتیازاتی را با خود به دنبال دارد؟

به غیر از بحث زیبایی و دکوراسیون، در هنرهای مختلف بحث مزایا و محاسن نیز مطرح می شود. ظروف مسی مزایای بیشماری را به خود اختصاص داده اند که به بدن یک انسان مربوط می شوند. به طوری که اگر باکتری ای در غذا موجود باشد، پس از گذشت چهار ساعت به طور کامل در ظروف مسی از بین می رود و به نوعی به عنوان یک ضد عفونی غذا از آن یاد می شود. همچنین سیستم ایمنی بدن از جمله هورمون ها را به تعادل می رساند و در نهایت افسردگی را نیز کاهش می دهد.

چطور روی موزاییک نقاشی کنیم؟