آشنایی با نوروز بل، سال نو گیلانی

در کاوش های باستان شناسی، گاه اشیایی از دل خاک بیرون می آیند که نشان می دهند ساکنان آن منطقه برای برگزاری آیین ها و مراسم خاصی از آن اشیا استفاده می کرده اند. این آیین ها گاه به منظور شکرگزاری و اهدای هدایا و قربانی به پیشگاه خدایان برگزار می شدند و گاه جنبه جشن و پایکوبی داشتند. متاسفانه بسیاری از این آیین ها در گذر تاریخ به دست فراموشی سپرده شده اند و تعداد بسیاری کمی مانند مراسم جشن سده و جشن چله تابستان با تلاش فرهنگ دوستان حفظ شده اند که متاسفانه آن هم فقط در بعضی از استان ها برگزار می شوند. یکی از این آیین ها که هنوز هم در میان مردم گیلان گرامی داشته می شود و با گذشت هزار و پانصد سال همچنان طرفداران خاص خود را دارد؛ جشن نوروز بل است. این جشن نوعی آیین استقبال از سال نو محسوب می شود.

جشن نوروز بل

آسمان و ستارگان همواره جایگاه ویژه ای در میان اقوام مختلف خصوصا ایرانی ها داشته اند. دانشمندان بسیاری در طول تاریخ این سرزمین سعی کرده اند بر اساس گردش ماه و ستارگان، گاه شمارهایی را ایجاد کنند تا بتوانند حساب روزها، ماه ها و سال ها را داشته باشند و برای برگزاری مراسم ها و آیین های مختلف آماده شوند. گاه شمار گیلکی یا دیلمی یکی از قدیمی ترین و دقیق ترین گاه شمارهایی است که تاکنون باقی مانده است. طبق این گاه شمار آخرین روز از ماه اسپندار ما (آخرین ماه تقویم گیلکی) تحت عنوان نوروز بل جشن گرفته می شود. این جشن میان مردم گیلان، غرب مازندران، طالقان و مردم الموت قروین هنوز هم محبوب است و هرچند شیوه برگزاری آن کمی با آنچه نیاکان مان اجرا می کردند کمی متفاوت است اما همچنان محبوبیت خود را حفظ کرده است. این جشن در هفدهم مرداد ماه هر سال و با برپاداشتن آتش مقدس شروع می شود.

از نظر لغوی “بل” در زبان گیلکی به معنی کوهستان و “ول” به معنی آتش است. نوروز بل، را می توان معادل آتش نوروزی در نظر گرفت. نوروز بل مطابق با تقویم شمسی، مصادف با شانزدهم مرداد است و جشن نوروز بل در غروب روز هفدهم مرداد برگزار می شود. هرچند به واسطه سال های کبیسه ممکن است بین ۱۳ تا ۱۷ مردادماه متغیر باشد. مردم در این روز با برافروختن آتش و نواختن موسیقی و آوازخوانی جشن می گیرند. در این روز درست مانند نوروز بهترین لباس های خود را به تن می کنند و به یکدیگر تبریک می گویند.

تاریخچه نوروز بل

گاه شمار گیلکی تفاوت هایی با تقویم شمسی دارد. طبق این گاه شمار هر سال دیلمی معادل ۱۲ ماه برابر با ۳۶۰ روز است. ۵ روز اختلاف میان تقویم شمسی و گیلکی تحت عنوان “پنجیک” شناخته می شود و در انتهای ماه هشتم (مصادف با اسفند و فروردین) به این سال اضافه می شود. در صورتی که سال کبیسه باشد و اختلاف به ۶ روز برسد، کل شش روز به ماه هشتم اضافه شده و به “ویشک” شناخته می شود. حتما از خود می پرسید چرا آغاز سال دیلمی مصادف با مرداد ماه سال شمسی است؟ توضیح این موضوع کمی پیچیده است. اما به طور خلاصه باید بگوییم، در تقویم گیلکی که یکی از کهن ترین سالشمارهای ایرانی است، روز کبیسه در محاسبات سال منظور نمی شده و به همین دلیل هر چهار سال یک بار، تقویم یک روز جلو می افتاده است. به این ترتیب بعد از گذشت ۹۲۹ سال، روز اول سال که در واقع همان روز اول فروردین در تقویم شمسی است به نیمه مرداد رسید. از آنجایی که این روز (نیمه مرداد) برای مردم گیلان یا همان دیلمیان نماد برداشت محصول، روزی و برکت بود، تصمیم گرفته شد تا با محاسبه سال های کبیسه، ترتیب روزهای سال به همان صورت باقی بماند و هر سال این روز را جشن بگیرند که با توجه به سال کبیسه ای که در آن قرار داشتند، ممکن بود مصادف با یکی از روزهای ۱۳ تا ۱۷ مرداد تقویم شمسی باشد.

برگزاری نوروز بل

جشن نوروز بل برخلاف جشن ملی نوروز، در اواسط مرداد برگزار می شود، طبق توضیحات ذکر شده در تقویم این روز از سال بهترین زمان برای پرداخت خراج و مالیات سالانه بوده است. کشاورزان و دامداران در طول این مدت تمام تلاش خود را می کردند تا تمام محصولات خود را کاشت و برداشت کنند و در نهایت در پایان این سال برای بزرگداشت کار و کوشش خود جشنی را برپا می کردند. با برپایی این جشن از نعمات خدا شکرگزاری کرده و سال جدید خراجی را با یکدیگر جشن می گرفتند. تاریخ برگزاری مراسم نوروز بل با توجه به محل جشن و پنج روز کبیسه موجود در تقویم دیلمی، متغییر بوده و بین سیزدهم تا هفدهم مرداد ماه برگزار می شد.

نحوه برگزاری نوروز بل

با نزدیک شدن تاریخ برگزاری جشن نوروز بل شور و شوقی مردم روستاهای برگزار کننده را در برمی گیرد و همگی تلاش می کنند که به بهترین نحو و باهرچه در توان دارند این جشن بزرگ را برپا کنند. در جشنواره نوروز بل، دختران و زنان لباس های محلی رنگارنگ و زیبای خود را بر تن کرده و در غرفه های فروش خوراکی های محلی، صنایع دستی و بافته های پشمی و… با روی گشاده به گردشگران خوشامد می گویند. برنامه های متنوع و مختلفی در روز جشنواره نوروز بل برگزار می شود از جمله می توان به اجرای کنسرت موسیقی سنتی، اجرای نمایش آیینی، اجرای آواز خوانی شبانی، رقص های بومی، اجرای موسیقی سنتی، بازارچه خرید، لافندبازی (طناب بازی)، عروس گولی، کشتی گیله مردی، آیین کاروان کوچ ، آتش نوروزی و نورافشانی شبان و… اشاره کرد.

با نزدیک شدن به غروب خورشید و فرا رسیدن شب، آتش بزرگی برپا شده و شرکت کنندگان گرد آن جمع شده تا پیوند خود را با طبیعت محکم کنند. از شاد ترین بخش های جشنواره نوروز بل مراسم آواز خوانی محلی مردان و زنان محلی و نواختن موسیقی آن منطقه است. بعد از برپایی آتش مردان لباس بومی کوه نشینان گیلان که شامل کلاه شولای گالشی را بر تن کرده و گرد آتش می چرخند و در ستایش آتش و طلب خیر، نیکی و برکت سرود سال نو را می خوانند:

گروم گروم گروم بل (آتشی که با هیبت می سوزی)/ نوروز ما و نوروزبل (ماه نوروز و شعله بلند آتش)

نو سال ببی، سال سو (ای سال نو، روشنایی باشی)/ نو بدی خونه واشو (فراوانی ببخشی به خانه هایمان)

نوزا و بود و وابو (مانند گیاهان نورسته نعمت ببخشی)/ امئه روزی ئره واشو (برای رزق وروزی ما بارآور شوی)

• برپایی آتش: آتش در فرهنگ باستانی ایران نقش بسیار مهمی داشته و مردمان ایران باستان آتش را که یکی از عناصر اصلی طبیعت است؛ نماد پاکی و پاکیزگی می دانستند. به همین دلیل در بسیاری از آیین ها و مراسم مختلف، برپاسازی آتش جزو ثابت مراسم بوده است. اما این تنها دلیل برپایی آتش در جشن نوروز بل نیست. ظاهرا در روزگاران قدیم برای اطلاع رسانی آغاز سال جدید از آتش استفاده می شده است. به این شکل که چوپانان ارشد (سرگالش ها) با پوشیدن شولا بر بلندترین نقطه منطقه می رفتند و با روشن کردن آتش سایر چوپانان را از شروع فصل کوچ و برداشت محصول اگاه می کردند.
• برگزاری جشن در میانه مرداد ماه: همانطور که قبلا توضیح دادیم، آغاز سال نو در تقویم دیلمی، ۱۷ مردادماه است. این ماه برای کشاورزان منطقه، با برداشت محصول همراه است. در واقع نوروز بل بیش از آنکه نماد شروع و آغاز باشد، بیشتر پایان یک سال زحمت و تلاش کشاورزان است. در کشورهای بسیاری کشاورزان روزهای پایانی برداشت را جشن می گیرند.
• پیوند جشن بل نوروز با شاهنامه: در برخی از منابع دلیل برگزاری جشن نوروز بل، غلبه فریدون بر ضحاک ماردوش و نجات مردم عنوان شده است.

سخن آخر

نوروز بل، جشن سده، شب یلدا، هفت سین نوروزی، مهرگان و سایر آیین های ایران باستان، با معانی و مفاهیم عمیق خود یادگاری از نیاکان ما هستند و بخشی از هویت ما را شکل می دهند. چه خوب که جوانان این مرزوبوم همچنان به این آیین ها و برگزاری آن ها پایبند هستند و برای هرچه باشکوه تر برگزار کردن آن ها تلاش می کنند. نوروز بل هر سال در شهرهای خاصی از گیلان از جمله دیلمان، سیاهکل وآستانه اشرفیه اجرا می شود و علاوه بر افراد محلی، مسافران و دوستداران آیین های باستانی در این مراسم شرکت می کنند.

آشنایی با جشن باستانی اردیبهشتگان