نوروز در سرزمین های سرسبز شمال ایران با آیین ها و مراسم ویژه ای همراه است که برخی از آن ها پس از گذشت سالیان همچنان پابرجاست و از سوی مردمان این خطه با شکوه خاصی برگزار می شود. نویسندگان و پژوهشگران بسیاری درباره این آیین ها تحقیقات گسترده ای انجام داده اند.
نوروز، میراث مشترک و نماد وحدت فرهنگی ایرانیان، در طول تاریخ همواره با آداب و رسوم و آیین های ویژه ای برگزار می شده است. اگرچه آیین های نوروزی و آغاز سال نو ریشه جهانی دارد اما از منظر اسطوره شناسی، آیین های نوروزی ایرانیان بومی و مختص این سرزمین است.
آیین هایی که با اشکال متفاوت اما با محتوا انجام می شود. در این گزارش با تکیه بر منابع مکتوب به بررسی آیین های ویژه نوروزی در خطه سرسبز شمال می پردازیم با ما همراه باشید.
از دیچین واچین تا سیزده بدر
آیین های نوروزی در گیلان از اسفندماه آغاز و تا سیزده بدر ادامه می یابد. این آیین ها در سه بخش آیین های پیشواز از نوروز، آیین های ویژه عید نوروز و آیین ها و مراسم مربوط به سیزده بدر جای می گیرند. استقبال از نوروز در گیلان با دیچین واچین (خانه تکانی)، نوروزخوانی، بره دگنی، آینه تاودی، شال دگنی، عروسه گولی، پیره بابو و چهارشنبه سوری به پایان می رسد.
در کتاب «آیین های سنتی نوروز در گیلان» درباره آیین های پیشواز نوروزی در گیلان آمده است: «آیین های نمایشی و اجرای مراسم کمدی و موزیکال به چند شکل در گیلان انجام می شد، برخی از این نمایش ها ریشه در باورها و پندارهای باستانی و قدیمی دارد. نمونه این نمایش های شاد و سرزنده را می توان در: عیار آتش باز، فال گوش، خرس آبونی، آینه تکم، عروسه گولی، پیره بابو، آهوچره و ...دید.»
نوروزخوانی یکی از شناخته شده ترین آیین های قبل از آمدن نوروز است. این آیین در شمال ایران رنگ و بوی ویژه ای دارد. با آغاز اسفند نوروزخوانان که قاصد بهار بودند ترانه هایی زمزمه می کردند که آمدن آفتاب و بهار و روزهایی سراسر شادی و امید را نوید می داد. طنین صدای آنان بشارت دهنده رویش سبز و شکوفایی گل ها بود آن ها پیام آور دوستی، نوزایی و تجدید مهربانی بودند. این آیین هنوز هم در برخی از روستاهای گیلان، مازندران و گلستان برگزار می شود.
دید و بازدید، بازی های نوروزی همچون مرغانه جنگ، کشتی گیله مردی و ورزاجنگ و عید موارک از آداب و رسوم گیلانی ها پس از تحویل سال و ایام نوروز است. نوروز با آیین سیزده بدر به پایان می رسد و در گیلان نیز این روز با آیین های خاصی همراه است.
هوشنگ عباسی درباره آیین های گیلانی در سیزده بدر می نویسد: «یکی از باورهای مردم شرق گیلان (املش و اشکور) این است که برای رفع نحسی در روز سیزده صبح زود از خواب بر می خیزند و به کنار رودخانه رفته، سیزده سنگ را به آب می اندازند و نیت می کنند که نحوست از آنان دور شود. در برخی نقاط نیز نیت می کنند و خود را به آب می زنند و براین باورند که اگر کسی در این روز خود را به آب دریا یا رودخانه بزند و شنا کند، هرگونه بیماری داشته باشد، سالم و تندرست می شود.»
آداب و رسوم نوروز خوانی
نوروز خوانی معمولاً ۱۵ روز قبل از فرا رسیدن عید نوروز شروع می شود. در مراسم نوروزخوانی، نوروز خوانان معمولاً به داخل روستاها می آیند و با خواندن اشعار در مدح امامان و ترانه های محلی، طلیعه سال نو را به مردم مژده می دهند.
نوروز خوانان چند نفر هستند، یك نفر اشعار را می خواند، یك نفر ساز می زند و نفر دیگر كه به آن كوله كش یا باركش می گویند به در خانه های مردم می رود و می خواند، « باد بهارون اومده ـ نوروز سلطون اومده ـ مژده دهید به دوستان ـ گل به گلستون اومده» یا این كه همین مضامین را با عبارات «بهار آمد، بهار آمد خوش آمد ـ علی باذولفقار آمد، خوش آمد ـ نوروزتان نوروز دیگر ـ شما را سال نو باشد مبارك»، صاحبخانه نیز با دادن پول، شیرینی، گردو، تخم مرغ، نخود و كشمش از آنان پذیرایی می كند.
هنگام تحویل سال نیز افراد خانواده دور سفره هفت سین كه با ظرافت و سلیقه خانم خانه چیده شده، می نشینند و در حالی كه پدر خانواده دعای تحویل می خواند، منتظر سال نو می شوند.
در گذشته كه امكانات ارتباطی مانند رادیو و تلویزیون نبود با تیراندازی یا گفتن اذان سال جدید را به همه اعلام می كردند.
در مازندران بعد از این كه سال نو شد یك نفر كه معمولاً از بچه ها انتخاب می شود به عنوان مادرمه (مارمه) برگزیده شده و با مجمعی كه در آن قرآن، آیینه، آب، سبزه و شاخه های سبز جوان قرار دارد، وارد خانه می شود. چهارگوشه اتاق ها را آب می پاشد، قرآن را كنار سفره هفت سین می گذارد و شاخه های تازه سبز شده و دارای شكوفه كه معمولاً از درخت گوجه سبز است را به
این نیت كه سال سرسبز و خوش و خرمی برای خانواده باشد، جلوی در اتاق آویزان كرده یا روی طاقچه اتاق می گذارد.
در این روز مادر خانواده غذای عید، سبزی پلو با مرغ یا گوشت درست می كند، علاوه بر آن بعضی هم غذایی به عنوان خیرات برای اموات می پزند و بین مردم پخش می كنند .
شمال ایران و گسترش خوان نعمت در نوروز رنگارنگ
به نظر می رسد سرسبزی و طراوت روزهای آغازین سال در شهرها و روستاهای شمالی كشور، بر آیین و رسوم اهالی این خطه بسیار اثرگذار بوده است. نوروز در مناطق شمالی كشور یعنی استان های مازندران، گلستان، گیلان و بخشی از شرق آذربایجان مانند آستارا به دلیل طبیعت خوب، سرسبز و انواع نعمت های الهی و تنوع غذایی، متنوع تر از دیگر نقاط كشور محسوب می شود. در برخی مناطق شمالی كشور در روزهای خاصی از سال نو، غذاهای خاصی پخته می شود كه همه برگرفته از جغرافیای منطقه به شمار می رود.
نوروز در مناطق شمال غرب كشور مانند آذربایجان شرقی، غربی و اردبیل كه آذری زبان هستند، نیز از دیرزمان به شكل بسیار پررنگ پاس داشته می شود. امروزه حتی در كشورهای همسایه همچون آذربایجان، روسیه و ارمنستان مشتركاتی با آذربایجان ایران وجود دارد؛ از جمله تهیه انواع شیرینی و مربا به مناسبت عید نوروز.
دید و بازدید نوروزی
اصل نوروز در جغرافیا و فرهنگ ایرانی به طور مستقیم متصل به مساله دید و بازدید و صله رحم است. برقراری ارتباط با دیگران برای تقویت و انسجام اجتماعی در همه جای ایران وجود دارد و تنها تفاوت در نوع و چگونگی آن است.
در نوروز در همه جای ایران دیدار با بزرگترها، مورد تفقد قرار گرفتن كوچكترها از طرف بزرگان فامیل و پذیرایی بسیار اهمیت دارد و حتما باید در پذیرایی ها، عناصر ارتباط با طبیعت دیده شود. به طور معمول در دید و بازدیدهای نوروز دیدار با 2 قشر مورد تاكید قرار می گیرد، دیداز افرادی كه در سال گذشته فردی از اعضای خانواده آنها فوت كرده است و نیز دیدار با افرادی كه از نظر اقتصادی ضعیف تر هستند كه این سنت ها برگرفته از فرهنگ غنی چند هزار ساله كشور به شمار می رود.
آشنایی با رسوم جالب ازدواج در ترکیه
