آشنایی با ساز دهل

یکی از سازهای کوبه ای فوق العاده ی زیبای موسیقی، دهل نام دارد. دهل سازی است دوار، بزرگ و از نوع دو طرفه که با استفاده از یک چوب بزرگ به نام ” چوگان ” یا Chogan و همچنین یک چوب کوچک به نام ” ترکه ” یا Tarkeh نواخته می شود. دو طرفه بودن ساز دهل، سبب شده است تا این ساز کوبه ای، سازی دو رویه نیز باشد! دو رویه ای که هر دو طرف آن، پوستی از گاو و یا گاومیش دارد.

تاریخچه دهل

دهل در خاورمیانه و به ویژه ایران دارای گونه های فراوان محلی است. برای نمونه در جنوب ایران گونه های زیادی از دهل وجود دارد مانند پیپه، جفه، پونکه و تویری. دهل یا دول در بین سیستانی ها به گفته کارشناسان موسیقی فولکلور ومقامی بنیادفرهنگی نیمروز همواره با ساز یا سرنا نواخته می شود که پوست استفاده شده در دهل زابلی یک طرف از پوست گوسفند ویک طرف از پوست بز است وسرنا نیز از چوب گردو بیشتر استفاده می شود البته سرنا و دهل که در شب نواخته می شود با آن که در روز استفاده می شود تفاوت هایی در نوع پوست وچوب است.

انواعی از دهل های بزرگ تر در برخی شهرهای مناطق کویری وجود دارند که بدون همراهی با سازی دیگر در مراسم سوگواری نواخته میشوند. دهل ها دارای سایز های مختلفی هستند که بزرگ ترین آنها را میتوان در شهرهایی کویری مانند یزد، نائین و کاشان یافت که در مراسم سوگواری عاشورا نواخته میشوند. استفاده از این ساز نیز در مراسم شادی رایج است مانند نواختن آن با گروهی از سازهای بادی که در جنوب کشور مانند بوشهر جهت شادی در هنگام نوروز نواخته میشود.

ساز دهل از استوانه ی کوتاهی از جنس چوب که قطر دایره آن حدود یک متر و ارتفاع آن چیزی در حدود ۲۵ تا ۳۰ سانتی متر است، تشکیل شده است؛ بر دو سطح دایره ای شکل جانبی ساز دهل، پوست کشیده شده است. همانطور که در بالا نیز بدان اشاره شد پوستی از گاو و یا گاومیش! همچنین بر دو نقطه از بدنه ی استوانه، دو انتهای تسمه ثابت شده است.

نحوه ی نواختن ساز دهل بدین صورت است که فرد نوازنده، ساز دهل را با ریسمانی که از شانه ها می گذرد به خود می آویزد؛ به این ترتیب که ساز دهل در جلوی سینه و شکم فرد نوازنده به صورتی قرار می گیرد که سطوح پوست دار در جوانب راست و چپ واقع شوند! سپس با استفاده از دو مضراب مختلف آن را می نوازد.

انواع ساز دهل

در بسیاری از فرهنگنامه ها، دهل را طبل دانسته اند! البته در متن های مختلف نام دهل به صورت داول، تاول و داوول نیز آمده است. توجه داشته باشید ساز کوبه ای دهل کاملا محلی است و در مناطق مختلف سرزمین ایران دارای اندازه های متفاوتی است! بد نیست بدانید بزرگ ترین نمونه های دهل را می توان در مناطق کویری یزد، نایین و همچنین کاشان یافت که به صورت انحصاری در آیین مذهبی عاشورا مورد استفاده قرار می گیرد؛ و این ساز برای مردمان آن منطقه مقدس است! سازهای دهل رایج در منطقه ی کردستان اندازه ی متوسطی دارند و همچنین نمونه ی ساز دهل بختیاری نیز کوچک تر از آن است!

معرفی دهل خراسان

دهل خراسان نیز پوست صدای دوطرفه ای است که با چوب نواخته می شود. خراسان را می توان از نظر فرهنگی به سه منطقه ی جنوب، شرق – مرکز و شمال تقسیم کرد. در تمام این مناطق ساز دهل متداول است. جنوب خراسان شامل شهرهایی، چون بیرجند، گناباد، قاین و فردوس است. دهل بیرجند به خاطر مشترکات فرهنگی تا حدودی شبیه دهل سیستان است. اما دهل های رایج در سایر شهر های جنوب خراسان تا حدودی به هم شبیه هستند. در خراسان شرقی – مرکزی (تایباد، تربت جام، کاشمر و …) نیز دهل متداول است و ساختمان آن تفاوت قابل توجهی با دهل های جنوب خراسان – به جز بیرجند، ندارد. ساز دهل شمال خراسان نیز دز مجموع شبیه دهل های دیگر مناطق خراسان است.

ویژگی های ظاهری و ساختاری دهل خراسان

دهل های متداول در خراسان، به جز بیرجند، که در مجموع ویژگی های ظاهری نسبتا مشترکی دارند استوانه ی چوبی نسبتا کوتاهی هستند که بر دو سر آن پوست کشیده اند. این استوانه از گرد کردن تسمه ای چوبی ایجاد شده است. پوست را در هر طرف، ابتدا دور طوقه ای چوبی و گاه فلزی می کشند و طوقه ی همراه پوست را با طناب به شکل خاصی به بدنه ی این ساز متصل می کنند. دهل خراسان نیز معمولا با تسمه یا طناب از شانه ی چپ نوازنده آویزان می شود. طرف راست ساز با چوبی که اندکی قوس دارد، و طرف چپ با ترکه ای باریک به صدا در می آید.

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان دهل خراسان

بدنه: چوب های جنگلی، توت، چنار، سپیدار
پوست: پوست های بز، گوسفند، آهو بزغاله
چوب (مضراب): چوب های گز، سیاچو، گردو، زردآلو
ترکه: چوب بید
طوقه: چوب های قابل انعطاف
طناب: نخ، موی بز، پلاستیک

معرفی دهل سیستان

دهل سیستان یک پوست صدای دوطرفه است که با چوب نواخته می شود. به طور کلی همه دهل ها بدنه ای استوانه ای دارند که بر دوسر آن ها پوست کشیده می شود، ولی ارتفاع این بدنه در نواحی مختلف متفاوت است. در مجموع می توان گفت دهل ها بدنه ای نسبتا بلند یا نسبتا کوتاه دارند.

ویژگی های ظاهری و ساختاری دهل سیستان

این ساز، استوانه ای نسبتا بلند و بزرگ چوبی و گاه فلزی است که بر دو سر آن پوست کشیده اند. پوست را در هر طرف ابتدا دور طوقه ای فلزی یا چوبی می کشند و بعد با طناب به شکل خاصی به بدنه ی دهل متصل می کنند. دهل با تسمه ای نسبتا بلند از شانه ی چپ نوازنده آویزان می شود. طرف راست دهل با چوبی قوس دار (چوب یا مضراب ساز دهل) به صدا در می آید و طرف چپ با دو چوب کوچک (نلوک) که به انگشت های دست چپ بسته می شوند نواخته می شود.

تکنیک های اجرایی دهل سیستان

چوب دهل در دست راست نوازنده قرار می گیرد و نلوک ها به انگشت های سوم و چهارم دست چپ با نخ بسته می شوند. دست راست نقش اصلی را در نواختن ساز دهل و ایجاد تقارن های اصلی متریک _ ریتمیک بر عهده دارد. صدای برخورد چوب دهل با پوست سمت راست بسیار شدید، پر حجم و بم است. وظیفه ی نلوک های دست چپ ایجاد تزئیینات ریتمیک و تکمیل اجزای ریتم است. در مجموع دست های راست و چپ نقش های متفاوتی دارند و مکالمه ای ریتمیک میان خود انجام می دهند.

موارد و نوع استفاده ی دهل سیستان

ساز دهل سیستان فقط در مجالس عروسی و شادمانی و گاه در مراسم کشتی محلی نواخته می شود و ساز همراهی کننده ی سرنا است. این ساز در گذشته وظیفه ی خبر رسانی را نیز بر عهده داشته است.

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان دهل سیستان

• بدنه: چوب جنگلی یکپارچه، فلز (بشکه)
• پوست: پوست بز
• چوب (مضراب): چوب جنگلی، چوب گز

همه چیز درباره ساز دایره