آشنایی با ساز دو تار و ویژگی هایش

ساز دو تار چیست؟

دوتار یکی از سازهای زهی زخمه ای (مضرابی) است و دارای 2 سیم می باشد. در هنگام نواختن این ساز، معمولاً با ناخن به جای مضراب زخمه می زنند.
دوتار دارای شکمی گلابی شکل و دسته ای نسبتاً دراز است و 17 تا 20 دستان بر دسته آن بسته می شود. برخی از دوتارهای محلی در نواحی مختلف جنوب ایران فاقد دستان است. سطح روی شکم دوتار از جنس چوب است. تعداد سیم های این ساز 2 تا است و به همین علت به آن دوتار می گوند و تارهای آن به فاصله های مختلف کوک می شوند.طول دسته حدود 60 و مجموعاً تمام ساز حدود یک متر است.این باعث افتخار است که چنین سازی زادگاه ایرانی دارد. جلوه ظاهری این ساز ساده است. یک کاسه گلابی شکل چوبی با دسته ای باریک که پرده ها و سیم بر روی آن نصب شده است. اما اگر بخواهند آن را تزیین کنند قسمت دسته آن را با سنگ فیروزه یا استخوان شتر زیباتر می کنند. این کار بیشتر در استان خراسان انجام می شود. چوب استفاده شده برای ساخت این ساز، چوب درخت توت، گردو، زردآلو یا عناب است. در قسمت داخلی کاسه آن حفره هایی وجود دارد که تضمین کننده صدای ناب ساز می شود. در صورتی که این حفره ها در اثر رطوبت تغییر شکل دهند، صدای اولیه و با کیفیت از ساز به گوش نمی رسد.در گذشته های دور چوب این ساز را با روش هایی به شکل پوک در آورند تا صدای بهتری از آن به گوش برسد. یکی از این روش ها قرار دادن چوب ساز درون آهنگ بود.امروزه دو رشته سیم فلزی بر روی این ساز نصب می شود، اما در گذشته های دور از ابریشم برای ساخت سیم های آن استفاده می شد. همانطور که گفتیم این ساز دارای دو تار است. یکی از آن ها صدای بم تری دارد و دیگری به عنوان صدای زیر استفاده می شود.

تاریخچه ساز دوتار

همانطور که گفته شد در بسیاری کتب موسیقی در گذشته نیز توصیحاتی در مورد ساز تنبور خراسان آمده است. از آثار کهن و متون مربوط به دانش موسیقی ایران باستان ، اطلاعات محدودی در اختیار است ؛ ولی می توان برای جستجوی پیشینه ی موسیقی خود ، به آثار دانشمندانی همچون فارابی ، ابن سینا ، و . . . و اسناد تاریخی پس از ظهور اسلام استناد کنیم . « از زمان پیدایش دوتار ، مأخذی در دست نیست . قدر مسلم این است که نام این ساز از دو سیم گرفته شده است و در کشور افغانستان و شمال شرق ایران هم سازی با این خصوصیات و با همین نام وجود دارد .» با مطالعه ای که از کتب تاریخی و سفرنامه ها و تحقیقات محققین داخلی و خارجی به دست آمده همواره از دوتار به نام تنبور خراسان نام برده شده است فارابی در کتاب « موسیقی الکبیر » ، از سازی با مشخصات دوتار __ بدون کم و کاست __ به نام تنبور خراسان نام می برد . همچنین در « المدخل إلی الموسیقی » نیز زیر بخش گونه های تنبور می گوید که یک نمونه از تنبورها ، تنبور خراسان است و آن در شهرهای خراسان و پیرامون آن به شمال تا هر جا که پیش بروید ، به کار برده می شود . « فارمر » محقق انگلیسی ، در مقاله ی خود تحت عنوان تأثیر نفوذ ایران در تعبیه ی آلات موسیقی در مجله ی روزگار نو ( شماره ی 1- تابستان 1942 م . و شماره ی پاییز همان سال ) چنین می نویسد : « ساز دیگری که آن را تنبور خراسان می نامند و در اویل خلافت عباسیان در دربار ایشان رواج یافت ، در موسیقی عربی تأثیر بسیار کرد . » « باریستوس و پاندورا » دو نویسنده ی یونانی به هنگام یاد کردن از سازهای فرهنگهای دیگر از تنبور خراسان نام می برند . در « لغت نامه ی دهخدا » ، شرح مفصلی درباره ی تنبور نگاشته و از فرهنگ های گوناگون استفاده نموده و به نقل از « منتهی الارب » می نویسد : « دمبره یعنی دم برٌه و به علت شباهتی که به دم برٌه دارد و سپس از دوتای و دوتار » نام می برد . مسعودی در « مروٌج الذهب » به آلات موسیقی که اهالی خراسان به کار می بردند اشاره کرده و از تنبور نام می برد . در « فرهنگ معین » نیز تنبور با مشخصات دوتار معرفی و از دوتار به عنوان سازی که در میان بعضی از طوایف معمول است ، یاد شده است . دیگر این که در حجاری های اشکانیان نقش تنبور دیده می شود و به اعتبار این که اشکانیان خراسانی بوده و این ساز را دوست می داشتند ، مدرکی ست بر وجود دوتار یا تنبور خراسان ؛ زیرا زادگاه اصلی پارتیان شمال شرق ایران بوده است .حال با توجه به این که از دوتار در هیچ یک از نوشته ها ذکری نشده و محققان ایرانی وغربی نیز در تحقیقات خود نامی از آن نیاورده اند و همه به اتفاق از تنبور خراسان به عنوان سازی که در خراسان رواج داشته نام برده اند و با توجه به این که در حال حاضر ، تنها سازی که در خراسان معمول است و آهنگ های باستانی و اصیل ایرانی به وسیله ی این ساز نواخته و اجرا می شود و با توجه به مشخصاتی که در کتاب « موسیقی الکبیر » فارابی داده شده ، با مشخصات دوتار یکی بوده و با توجه به این که در حال حاضر ، سازی به نام تنبور در خراسان وجود ندارد و حتی در داستان های قدیمی خراسان نیز نیامده و تنها در میان اهل تصوف – به ویژه اهل حق – سازی به نام تنبور وجود دارد که برش و ساختمان آن بسیار نزدیک به دوتار ترکمنی می باشد وتعداد سیم ها و پرده های این ساز بیش تر از دوتار ترکمنی است از آنجایی که در کلیه ی متون تاریخی نامی از دوتار نیامده و صرفا نام تنبور خراسان ذکر شده و در حال حاضر تنها ساز موجود در خراسان دوتار است که ساختار آن بسیار با توضیحات کتاب موسیقی الکبیر همخوانی دارد محققان به این نتیجه رسیده اند که تنبور خراسان همان ساز دوتار است و شاید علت تغییر نام آن به دوتار، پیدایش ساز سه تار و یا تنبور کردستان باشد به همین علت ساز تنبور با داشتن دو سیم به دوتار تغییر نام پیدا می کند. اصوات هم آهنگ و نغمات موزون در طول تاریخ ، جزو جدایی ناپذیر زندگی آدمی بوده و هر ملتی با توجه به ویژگی های قومی و بضاعت های فرهنگی خویش ، از آن بهره برده است . در این میان ، ناگفته پیداست که قوم ایرانی با تکیه بر عظمت فرهنگی خود ، یکی از پیشگامان بسط و توسعه موسیقی جهان بوده است به استناد این مدارک با نظر قاطع می توان گفت که تنبور خراسان ، همین دوتار است که به این نام خوانده شده و شاید هم پس از پیدایش سه تار که سه سیم داشته ،این ساز نیز به اعتبار داشتن دو سیم دوتار نام گرفته است . به هر حال پیدایش این ساز ناپیداست و نمی توان تاریخی برای آن معین نمود . چه بسا بسیاری از پایه های تمدن آدمیان نیز از بس به زمان های کهن باز می گردد و تاریخ کشف آنها ممکن نشده است.

نحوه نواختن دو تار

این ساز در ایران و کشورهای آسیای مرکزی محبوبیت خاصی دارد. اما زادگاه آن به کشور ایران باز می گردد. نمونه هایی از تصاویر این ساز در به صورت حجاری شده در طول تاریخ ایران مشاهده شده است.

برای نواختن این ساز از پنجه استفاده می شود و مانند تار و سه تار نمی توان از مضراب و ناخن برای نواختن آن استفاده کرد. معمولا برای نواختن آن از دو انگشت شست و انگشت سبابه استفاده می کنند. البته در برخی از ناحیه ها از دیگر انگشتان دست نیز برای نواختن بهره می گیرند. نوازنده برای نواختن دو راه دارد. یکی نواختن تارها به طریقی که نوک انگشتان با صفحه ساز برخورد نکند که در این صورت صدای شنیده شده صدای ظریفی است. در نوع دیگری علاوه بر برخورد انگشتان به سیم، به صفحه ساز هم برخورد دارد که صدای بی نظیری از آن شنیده می شود.

اجزای تشکیل دهنده ساز دوتار

مهمترین جزء تشکیل دهنده دوتار چوب است که کاسه ی آن معمولا از جنس چوب درخت توت و دسته ی آن معمولا از جنس چوب درخت زردآلو ساخته می شود. صفحه ساز نیز معمولا از جنس چوب درخت توت است. سیم گیر که سیم ها بر روی آن وصل می شود از جنس چوب درخت توت یا زردآلو است. خرک ساز که از بازی و حرکت اضافه ی سیم ها جلوگیری می کند و معمولا از قطعات کوچک چوبی یا پلاستیکی ساخته می شود. پرده ها از جنس نخ پلاستیکی و یا روده ی گوسفند هستند و برای تنظیم کوک نت های ساز از آنها استفاده می شود و دست نوازنده هنگام نواختن پشت پرده ها قرار می گیرد.
تارها نقش اصلی را در نواختن موسیقی به عهده دارند و در گذشته از جنس ابریشم بودند. گوشه ها در قسمت دو طرف انتهایی ساز دوتار قرار دارد فاصله دو گوشه از هم 5 سانتی متر است و جنس گوشه ها هماهنگ با دسته ساز از جنس چوب درخت زرد آلو است. کار اصلی گوشه کوک کردن سیم های ساز است و شبیه به پیچ هستند.

مراکز نواختن دو تار

از دوتار اغلب در موسیقی نواحی و محلی به خصوص در جنوب ایران و در اجراهای رستاک در شمال خراسان استفاده می شود.امروزه حوزه های نواختن دوتار عبارتند از شمال خراسان در شهرهای بجنورد، اسفراین ، شیروان، درگز و قوچان،و جنوب و شرق خراسان در شهرهای بیرجند، قائنات، تربت جام،کاشمر، باخرز، خواف و سرخس و نواحی ترکمن نشین شمال شرق از جمله استان گلستان و بخش علی آباد کتول، همچنین برخی مناطق استان مازندران.این ساز در نواحی مختلف، با اندکی تغییر در شکل و نحوه نوازندگی دیده می شود. انواع دوتار در محدوده مرزهای جغرافیایی ایران به «دوتار خراسان» با دو گونه شمال و جنوب، «دوتار ترکمن» و «دوتار مازندران» تقسیم می شود.

دوتار شرق خراسان

در مورد تعداد دستان یا پرده ها در دوتار شرق خراسان اختلاف نظر وجود دارد. در گذشته از 9 دستان استفاده می شده است و امروزه از 13 تا 17 دستان استفاده می شود. ساز دوتار از اسا جزو سازهای مجلسی به حساب می آمده و همراه با این ساز از دایره نیز استفاده می شده است.

دوتار شمال خراسان

در دوتار شمال خراسان از 12 دستان استفاده می شود. نوازنده دوتار در شمال خراسان را بخشی می نامند که هم کار نوازندگی می کند و هم خوانندگی، داستان سرایی و ترانه سرایی. در شمال خراسان این ساز همراه هیچ ساز دیگری نواخته نمی شود و از این ساز در مجالس و جشن ها نیز استفاده می شود.

دوتار در شمال خراسان با نسبت چهارم و پنجم کوک می شود. با کوک ترکی می توان نغمه هایی همچون گرایلی، شاختا، نالش، دوست محمد و غریب و با کوک کردی آهنگهای الله مزار، لو، درنا و جعفرقلی را اجرا کرد.

دو تار ترکمن گلستان

دوتار ترکمنی 13 دستان دارد و نوازندگان دوتار ترکمنی را نیز بخشی یا باغشی می نامند از این ساز نیز در محافل شادی و عروسی استفاده می شود. کمانچه یکی از سازهای اصلی منطقه ترکمن است و همراه با دوتار نواخته می شود که قیجاق نام دیگری برای کمانچه این منطقه است.

ساز کتول گلستان

نوازندگان منطقه کتول از تکنیک های ساده شده منطقه ترکمن برای نواختن دوتار خود استفاده می کنند. تعداد 11 دستان بر روی دوتار کتول گلستان قرار می گیرد و مانند انواع دیگر دوتار برای مجالس جشن و پایکوبی از آن استفاده می شود.

دو تار شرق مازندران

نوازندگان شرق مازندران از مخلوط تکنیک های نوازندگی مناطق ترکمن و شرق خراسان برای نواختن ساز دوتار استفاده می کنند. تعداد 8 دستان بر روی این نوع دوتار قرار دارد. معمولا این ساز در مجالس عروسی و پایکوبی با سازهای دایره یا تنبک همراه می شود.

آشنایی با ساز تار و چیزهایی که باید در مورد آن بدانیم