معرفی ساز تار
تار یک زه صدای مضرابی مقید است که در ساخت آن از چوب، پوست، استخوان، زه (روده ی تابیده ی چهارپایان) و فلز استفاده می شود. طول کلی ساز حدود ۹۵ سانتی متر است. از حدود ۲۰۰ سال پیش تار یکی از ساز های اصلی موسیقی ملی ایران بوده است. برای نواختن آن، نوازنده ساز را در حالت نشسته به صورت افقی روی ران پا به گونه ای قرار می دهد که دسته ی تار طرف چپ و کاسه ی طنینی طرف راست نوازنده قرار بگیرد. نوازنده سر انگشتان دست چپش را روی دستان هایی که در طول دسته بسته شده اند حرکت می دهد و با مضرابی که در دست دارد به سیم ها زخمه می زند.
تاریخچه تار
تار در لغت ایرانی به معنی زه، سیم و از لحاظ سازشناسی از گروه سازهای زهی مضرابی است. بنابر روایتی تار از زمان فارابی (حدود سال ۲۶۰ هجری – سال ۳۳۹ هجری) موسیقیدان معروف ایرانی وجود داشته و بعد از وی توسط صفی الدین ارموی و دیگران به سمت کمال پیش رفته است. بر این اساس نمونه سلف تار مربوط به عهد صفوی (سال ۱۰۸۰ هجری) در تصویر زیر مربوط به نقاشی های کاخ هشت بهشت اصفهان مشاهده می شود. دو تصویر که یکی در سال ۱۷۷۵ میلادی و دیگری در سال ۱۷۹۰ میلادی در شیراز از تار نقاشی شده است نشان می دهد نواختن این ساز در دورهٔ زندیه در شیراز متداول و مرسوم بوده است.
با این همه، نام نوازندهٔ مشخصی از این ساز در منابع دورهٔ زندیه دیده نمی شود و از این رو، احتمالاً این ساز در آن دوره نام دیگری داشته است. سازِ تار با شمایل و مشخصات کنونی (کاسه و نقاره شبیه به دل روبروی هم، با دسته ای متصل دارای ۶ سیم طبق تصویر بالا) از زمان قاجار دیده شده است.
ساختار تار
تار متشکل از : سیم گیر ، کاسه ، دسته ، پوست ، خرک ، پرده ها (دستان) ، پنجه ، شیطانک ، مضراب و سیم ها می باشد.
سیم ها :
تار ایرانی دارای 6 سیم فلزی می باشد دو سیم اول و سیم دوم سفید و از جنس فولاد هستند (به قطر تقریبی 0.2 تا 0.18) که "دو" کوک می شند، سیم سوم و چهارم زرد رنگ (به قطر 0.22 تا 0.18) و از نوع برنج (آلیاژی از روی و مس) است که ضخامت آن اندکی از سیم فولادی بیشتر می باشد و "سُل" کوک می شوند.سیم پنجم سفید فولادی و سیم ششم سیم بم (با قطر 0.38) زرد برنجی است که نوع کوک آن در اجرای دستگاه های موسیقی مختلف ، فرق می کند اما معمولا یک اکتاو بم تر از سیم های اول و دوم کوک می شود.
دستان ها یا پرده ها :
تار دارای 28 پرده یا دستان است که 15 دستان آن سه لایی و 13 دستان آن چهار لایی بسته می شوند (در فواصل معینی دور دسته ی تار بسته و گره زده می شوند و هر گره در شیاری که در سطح بالایی طول دسته ایجاد شده قرار می گیرند) جنس این دستان ها از روده گوسفند ، زه یا نایلون می باشد. محل دستان بر روی دسته ثابت نیست و در دستگاه های مختلف برخی از آنها تا حدی حرکت داده می شوند.
دسته :
دسته ی تار از چوب های سخت مانند گردو یا توت به صورت لوله ی تو پُر به طول تقریبی 50 و قطر 4 سانتی متر ساخته می شود. از طرف جلو محل انگشت گذاری صاف و برش خورده است و از طرف پشت نیم دایره است و دستان ها به فواصل معین روی آن بسته می شوند. روی دسته دو استخوان کلفت و بزرگ قرار دارد که از استخوان های شتر و یا استخوان های پشت ماهی می باشد این استخوان ها علاوه بر زیبایی دسته ، مانع از فرسایش چوب ناشی از تماس زیاد انگشت ها می شوند. دسته ی تار از یک سمت به نقاره و از سمت دیگر به سرپنجه ی متصل است.
نقاره :
جعبه ی طنینی تار کاسه ای مرکب از دو قسمت است که بزرگتر را "کاسه" و کوچک تر را "نقاره" می نامند و هر یک دهانه ای دارد به شکل گلابی که نوک آن ها به طرف یکدیگر است و روی دهانه ها پوست نازک بره کشیده می شود. جنس کاسه و نقاره معمولا از چوب درخت توت است.
خرک :
خرک معمولا از جنس استخوان به کار رفته در روی دسته و شیطانک به طول تقریبی 5 و ارتفاع 2 سانتی متر ساخته می شود. این قطعه با دو پایه کوچک خود روی پوست کاسه قرار می گیرد و سیم ها هر کدام جداگانه از روی شیارهای کم عمقی که بر سطح خرک ایجاد شده اند عبور می کنند.
سر پنجه :
سرپنجه یا جعبه ی کوک ، جعبه ی تو خالی ایی است که در ابتدای طول دسته قرار گرفته است و از جنس چوب کاسه ها است و به تعداد سیم های تار شش گوشی شامل سه گوشی در هر طرف می باشد.
شیطانک :
قطعه استخوانی باریکی و کم ارتفاعی به عرض دسته ی تار و ارتفاع 2 میلی متر است که بین دسته ی تار و سرپنجه قرار می گیرد و دارای شیارهای کم عمقی است که سیم ها هر یک از درون یکی از این شیارها می گذرند و به طرف گوشی می روند.
تفاوت ساز تار ایرانی با تار در کشورهای دیگر
ساز تار در کشور آذربایجان با تار ایرانی تفاوت هایی دارد و برای مثال تعداد سیم های آن نسبت به تار ایرانی بیشتر است. در ساز تار آذربایجانی خرک از شاخ بز کوهی ساخته می شود و در دو طرف دسته از استخوان های شتر استفاده می شود. از لحاظ ساختاری همانطور که از نام های این سازها مشخص است، ساز تار به ساز سه تار شباهت های زیادی دارد. اما از لحاظ نوازندگی میان این دو ساز تفاوت هایی وجود دارد برای نمونه، هنگام نواختن ساز تار زخمه به صورت راست یعنی از بالا به پایین نواخته می شود، اما زخمه زنی در ساز سه تار برعکس است و این عمل از پایین به بالا انجام می شود.
سیمهای ششگانه در تار
دو سیم سفید( پائین) که همصدا کوک می شوند.
دو سیم زرد( همصدا)
یک سیم سفید نازک به نام زیر
و یک سیم زرد(بم)
که دو تای آخری غالبا به فاصله اکتاو کوک می شوند.
فاصله سیم های هم صوت سفید، نسبت به سیم های زرد غالبا چهارم و سیم های سفید نسبت به سیم بم معمولا فاصله اکتاو یا هفتم را تشکیل می دهند.
وسعت تار :
دامنه ی صوتی تار دو هنگام و پنج نت است ( از do2 تا Sol#4) و در تار جدید سه هنگام و یک نت وسعت دارد. (سه اکتاو دارد)
کوک تار
فاصله سیم های هم صوت سفید، نسبت به سیم های زرد غالباً "چهارم" و سیم های سفید نسبت به سیم بم معمولاً فاصله اکتاو یا هشتم را تشکیل می دهندو به این ترتیب اگر سیم های همصدای سفید را "دو" کوک کنیم، سیم های زرد باید غالباً "سل" و سیم بم "دو" یا "ر" کوک شوند، البته قابل ذکر است کوک تار در دستگاه ها و آوازهای مختلف تغییر می کند.
شکل نشستن با ساز
امروزه ساز تار را نشسته اجرا می کنند. نوازنده با انداختن پای راست خود روی پای چپ و قرار دادن کاسه کوچک ساز یا نقاره ساز را به دست می گیرند. البته برای جلوگیری از خستگی، بهتر است از زیرپایی استفاده شود و پا را روی پا ننداخت.
اما طبق تصاویری که از دوره قاجار به دست ما رسیده نوازندگان ساز را نشسته بر روی سینه خود قرار می دادند. اما همچنان شک و شبه ای در این مورد وجود دارد که این شیوه گرفتن ساز تنها برای زمان عکس گرفتن بوده است و نوازندگان هنگام نواختن به شکل معمول می نشستند.
آشنای با ساز پن پایپ(پن فلوت) و جزئیات آن
