پن فلوت چیست؟
پن فلوت | Pan Flute ، سیرینکس | syrinx یا کوییلز | quills ، زامپونا | zampoña ، پن پایپس | Pan Pipes و یا سازدهنی سرخ پوستان ، نام های رایج این فلوت است.
تاریخچه پن فلوت در اساطیر یونان
در اساطیر یونان باستان "پن" نام یکی از خدایان بوده است که بدن انسان و شاخ، دم و پاهای بز داشته است. خدای پن در دشت ها سازی را می نواخته است که از لوله های کنار هم ساخته شده بود و یه همین دلیل امروزه به این ساز پن فلوت می گویند.
در اسطوره های یونان، پَن (به یونانی: Πάν) یا آن طور که در برخی متون فارسی گفته شده پان، خدای چوپانان، گله ها و حیات وحش طبیعت کوه ها و همدم نیمف ها(الهه هایی به شکل دختران زیبا) به شمار می رفت، که در آرکادیای یونان قدیم، بسیار محبوبیت داشت.
پن اوقات خود را به شادی و رقص و آواز می گذراند. ساز پن فلوت را از اختراعات وی می دانند که به یاد عشقش سرینکس دختر خدای رودخانه می نواخته است. شکل ظاهری پن به مانند مردی دارای شاخ، پاها و دمی شبیه به بز، انبوهی از ریش، بینی پهن و کوتاه و گوش هایی نوک تیز به تصویر کشیده شده است. او اغلب در کنار ایزدان روستایی یکی از همراهان دیونیسوس به شمار می رفت. او به شکل بزی در جنگل ها و کوه ها، حوری ها را دنبال می کرد. در جنگ بزرگ میان خدایان و تایتان ها، زمانی که تایتان ها در حال پیروز شدن بودند، پن فریاد جنگی سر داد که باعث ایجاد ترس در تایتان ها شد و عده ای از آن ها را فراری داد، به همین دلیل است که کلمه ی پنیک (Panic) به معنی ترس، ریشه از نام او دارد. او همچنین ایزدِ باروری، شهوت، تمایلات نفسانی و نیروی تولیدی نرینه است. پن مورد پسند دیگر ایزدان یونانی نبود.
روش ساخت و جنس انواع پن فلوت
پن فلوت از بسته شدن نی هایی با اندازه های مختلف در کنار یکدیگر ساخته می شود. این نی ها از یک سمت بسته هستند. در نتیجه امواج صوتی می بایست دو مرتبه طول نی را بپیمایند و به همین دلیل هر نت یک اکتاو بم تر از نت مشابهی است که با یک نی هم اندازه، اما باز ایجاد میشود. این لوله ها به نوازنده این امکان را می دهند که به سادگی و بدون هیچ انگشت گذاری خاصی، با حرکت از یک لوله به لوله دیگر، کوک ساز را تغییر دهد. جنس لوله ها معمولا از بامبو یا نی هستند. ولی ممکن است در ساخت یک پن فلوت از مواد دیگری مانند: چوب، فلز، پلاستیک و یا عاج نیز استفاده شود. با دمیدن باریکه ی هوا به جداره لوله ها، نت های موسیقی تولید می شوند.
انواع پن فلوت
- فلوت آنترا
پن فلوت آنترا از کوه های آند کره شمالی ریشه گرفته است. معمولاً آنتارا از ۱۳ لوله بامبو ساخته شده است که کمی خمیده است.۱۳ لوله نت های مختلفی ایجاد می کنند.پان فلوت آنترا به طور سنتی توسط مردان در منطقه کوه آند، که امروزه نیز از آن استفاده می شود نواخته می شود.
- فلوت نای
پان فلوت نای دارای ریشه رومانیانی و طراحی منحصر به فرد چرخشی است. لوله های منحنی طیف گسترده ای از صداها را ایجاد می کنند و نوازنده برای استفاده از تمام لوله ها سر را می چرخاند. با چرخش فلوت و حرکت فک صدا ایجاد می شود. فلوت پن نای در قرن هفدهم اختراع شد.معمولاً نای با ۲۲ لوله از چوب بامبو ساخته می شود.
- فلوت سیکا
سایکو یا زامپونا فلوت پن در کوه آند و بولیوی استفاده شد است. در اصل فلوت پن سیکا در پرو ساخته شده است. معمولاً پن فلوت سیکا با ۱۳ لوله از چوب بامبو استو فلوت سیکا به گونه ایست که دو نفره هم می تواند نواخته شود.
کوک کردن پن فلوت
پن فلوت نیز مثل سازهای دیگر ممکن است در شرایط آب و هوایی مختلف یا ضربه از کوک خارج شود. پن فلوت ها معمولا با تعداد لوله های ۱۸، ۲۱ و ۲۵ لوله در گام های سل ماژور و دو ماژور کوک می شوند. اگر شما از پن فلوت سل ماژور استفاده می کنید به این نکته توجه کنید که نت “فا” در ساز شما باید همیشه “فادیز” باشد. هم چنین اگر ساز شما در کوک دوماژور کوک شده است تمامی نت ها بدون “دیز” یا “بمل” خواهند بود. پیش از کوک کردن ساز خود بهتر است با معلم موسیقی خود در رابطه با گام سازتان صحبت و از ایشان راهنمایی بخواهید.
یکی از مهم ترین مواردی که باید در هنگام کوک کردن پن فلوت بدانید، شناخت نت ها به صورت حروف الفبای انگلیسی است. زیرا تمام تیونرهای دیجیتال یا نرم افزاری نت ها را به صورت A,B,C,D,E,F,G نشان می دهند. برای درک بهتر این موضوع، در ادامه این حروف را در مقابل نت ها قرار می دهیم. به طور مثال نت “سل” بر روی تیونر به صورت “G” نشان داده می شود.
طرز تولید صدا در ساز پن فلوت
پن فلوت يك فلوت با انتهاي بسته است. صدا از طريق ارتعاش جرياني از هوا روي سوراخ انتهايي يك لوله رزونانسي صورت مي گيرد. طول لوله تعيين كننده فركانس پايه است. يك محدوده صدايي هارمونيك overblown نزديك 12امين فاصله بالاي فركانس پايه در لوله هاي استوانه اي است، ولي مي تواند به يك اكتاو (هشتم) با تغيير سطح مقطع به صورت يك مخروط باريك شونده منجر شود.
فركانس و طول لوله ها در پن فلوت با هم نسبت عكس دارند. هر زمان كه زير و بمي (pitch) يك اكتاو بالا برود، فركانس دو برابر مي شود. با توجه به اينكه 12 نت در گام كروماتيك يا يك اكتاو كامل وجود دارد، هر نيم گام (half-step) در گام كروماتيك در ريشه 12ام 2 ضرب مي شود تا نت بعد از آن را سامان بدهد. به اين ترتيب مي توان طول هر لوله را محاسبه كرد. فرمول محاسبه طول لوله پن فلوت L = (c / f) / 4 است كه c سرعت صوت و برابر 343 متر بر ثانيه و f فركانس بر حسب هرتز است. به دليل خاصيت فشار در داخل لوله، طول لوله بايد كمي كوتاه تر باشد تا ايجاد نيم پرده را ساده كند. بلندتر گرفتن طول لوله كار سازندگان ساز را مي تواند آسان كند چرا كه مي توانند با قرار دادن يك چوب پنبه يا درپوش در ته لوله زير و بمي صدا را تنظيم كنند. در برخي سازها از موم يا سنگريزه براي تنظيم زير و بمي پايه هر لوله استفاده مي كنند.
لوله اي كه قطري برابر يك دهم طولش دارد رنگ صداي (timbre) معمول را بوجود مي آورد. قطر داخلي بين يك هفتم تا يك چهاردهم طول لوله قابل قبول است. يك لوله باريك صدايي ني مانند در حاليكه يك لوله با قطر بزرگتر صدايي شبيه فلوت ايجاد مي كند. اگر نوازنده حرفه اي باشد، قطر لوله بايد در عدد 0.82 ضرب شود و اين عدد از طول لوله كسر شود. به اين ترتيب فركانس كاهشي ناشي از فشار و خفه شدن صدا توسط لب ها جبران مي شود. تنها تنظيمات كوچكي براي تطبيق زير و بمي پايه با چگالي و دماي هوا لازم است.
با انجام عمل overblowing كه به معناي افزايش فشار هوا و كشش لبها است هارمونيك هاي فرد (نت هايي كه فركانس آنها مضرب فردي از فركانس پايه است) نزديك يك 12ام از حجم صدا را اشغال می کند.
نکات خرید پن فلوت
10 نکته بسیار مهم را که هر نوازنده باید در رابطه با این ساز بداند:
- کیفیت صدادهی مناسب
یکی از مهمترین ویژگی های یک پن فلوت باکیفیت، صدای تولید شده در هر نت آن است. یک پن فلوت حرفه ای باید صدای شفاف، با حجم و بلندی مناسب داشته باشد. هر چقدر جنس بدنه ساز استحکام بیشتری داشته باشد کیفیت صدادهی ساز بالاتر می رود. و به تناسب هر چقدر این ویژگی ضعیف تر شود، صدای ساز خفیف تر و خش دار تر می شود.
- جنس بدنه
در حال حاضر سازهای با کیفیت بیشتر از جنس چوب و بامبو هستند. سازهای چوبی بدنه قوی تری دارند و در برابر ضربه های احتمالی مقاوم تر هستند پس اگر در نگهداری لوازمتان کمی سهل انگارید ساز چوبی مدت بیشتری دوام خواهد آورد. پن فلوت بامبویی به مراتب از نمونه چوبی ظریف تر بوده و نوای گرم تری نسبت به سازهای چوبی دارد و طبیعتا باید توجه و احتیاط بیشتری در زمان نواختن و نگهداری آن به خرج داد.
- کیفیت حفظ کوک
اگر کیفیت ساخت پن فلوت شما مناسب نباشد در زمان نواختن، صدای ساز تغییر میکند و یک نت یکنواخت شنیده نمی شود و این نکته در نت های بالا (صدای زیر) بیشتر به نظر می آید.
در یک ساز حرفه ای و با کیفیت، تمامی نت ها در زمان نواختن بدون شکستگی و یکنواخت شنیده می شوند و این موضوع به رعایت قطر مناسب، سمباده خوردن دقیق و همچنین روغن کاری ساز بستگی دارد. پس حتما در زمان خرید کیفیت حفظ کوک صدای ساز را خصوصا در نت های بالا مورد بررسی قرار دهید.
- انتخاب کلید مناسب
به اولین نت(بم ترین نت) در هر ساز کلید ساز گفته می شود و هر نوازنده باید بداند که چه نتی به عنوان کلید مورد علاقه و مطلوب اوست. پن فلوت هایی که توسط هنرجویان مورد استفاده قرار میگیرند معمولا دارای کلید F یا G(فا یا سل) هستند که بین این دو کلید کلید F مناسب تر است و نوازنده کمتر دچار چالش می شود. کلید های بم تر مانند D یا C در سازهای بزرگتر مورد استفاده قرار میگیرند و دامنه آوایی گسترده تری را در اختیار نوازنده قرار می دهند.
- سایز و وزن ساز
هر نوازنده باید بنا به نیاز و همچنین ویژگی های ظاهری خود نظیر قد، پهنای شانه و اندازه دستان خود سازی را انتخاب کند که در زمان نواختن علاوه بر صدا، ظاهر مناسبی نیز داشته باشد. برای مثال زمانی که قد نوازنده بلند و اندازه دستان وی بزرگ است، ساز کوچک در دستان وی تناسب ظاهری مناسبی ندارد و همچنین زمانی که نوازنده قد کوتاهی داشته و یا خردسال بوده و ساز بزرگی را انتخاب می کند به نظر می رسد بر روی ساز مسلط نیست.
وزن ساز نیز از جمله نکاتی است که نوازندگان باید به آن توجه کنند؛ هر چقدر وزن ساز بیشتر باشد کنترل کردن آن سخت تر و اعمال ابتکارات نوازندگی دشوارتر می شود و در زمان نوازندگی طولانی دست را خسته تر می کند. پن فلوت چوبی نسبت به نمونه بامبویی وزن بیشتری دارد.
- ساختار لبه ساز
پن فلوت از جمله سازهایی است که سلامت بدنی و به خصوص تنفسی در نواختن آن تاثیر دارد و استفاده مداوم و بیش از حد از آن سبب خشکی و التهاب پوست زیر لب می شود. به همین دلیل هر چقدر لبه ساز به خوبی سمباده خورده باشد تا به اصطلاح بهتر روی لب بنشیند این مشکل کمتر بروز می کند.
- قابلیت کوک شدن
قابلیت کوک شدن، تغییر کوک و تغییر گام یکی از مهمترین ویژگی های یک پن فلوت خوب است. نوازندگان در زمان خرید ساز باید جنس چوب پنبه های انتهای لوله ها را مورد بررسی قرار دهند تا از سهولت کوک شدن ساز مطمئن شوند. در برخی از سازهای چوبی، چوب پنبه ها به قدری سفت هستند که عملا فقط با ضربه جابجا می شوند و این نکته سبب تنظیم نبودن کوک ساز و سخت شدن تغییر کوک می شود. نکته دیگری که در این زمینه باید مد نظر داشت این است که در حالت عادی فاصله انتهای لوله تا چوب پنبه به اندازه ای باشد که امکان حرکت چوب پنبه به پایین تر وجود داشته باشد و از انتهای لوله بیرون نزند.
- تولید صدای آسان
تولید صدای آسان در ساز به خصوص در زمان شروع یادگیری یک فاکتور مهم به شمار می رود زیرا هر چقدر تولید صدا سخت تر باشد، پروسه آموزش به تعویق می افتد تا نوازنده بتواند به ساز خود مسلط شود. جنس ساز تاثیر مستقیمی بر روی تولید صوت آن می گذارد. اگر شدت دمش نوازنده بالا باشد و مشکلی برای دمیدن پر قدرت در ساز ندارد می تواند از سازهای چوبی و مستحکم تر استفاده کند و در صورتی که احساس می کند با حجم کمتر هوا راحت تر است می تواند از سازهای بامبویی استفاده کند.
- چیدمان لوله ها
برای هنرجویی که در ابتدای مسیر است تفاوتی ندارد که از پن فلوت راست چین و یا چپ چین استفاده کند اما تجربه نشان داده است که اگر یکی از دست ها به شدت از دیگری فعال تر است بهتر است چیدمانی را انتخاب کنیم که لوله بلند ساز در دست مسلط تر قرار داشته باشد. یعنی اگر مثلا نوازنده راست دست است در زمان نواختن ساز، لوله بلند تر در دست راست وی قرار بگیرد و بالعکس.
- سازگاری با آب و هوا
آخرین نکته ای که در زمان خرید پن فلوت باید در نظر داشت این است که جنس مناسبی را با توجه به آب و هوای محل زندگی خود انتخاب کنیم و از پن فلوت در برابر آسیب های محیطی محافظت کنیم. در مناطق به شدت گرم پن فلوت های بامبویی در صورت نگهداری نادرست استحکام خود را تا حدی از دست می دهند و باید از تابش شدید آفتاب به آنها جلوگیری نمود. نکته دیگر در رابطه با ناسازگاری پن فلوت های خارجی با آب و هوای ایران است و بامبوی سازهای خارجی در ایران عمر کمتری نسبت به نمونه های ساخت داخل دارند.
نگاهی به ساز بوزوکی و جزئیاتی درباره آن
