آشنایی با ساز هارمونیکا ساز دهنی و نکات مهم درباره آن

هارمونیکا چیست؟

سازدهنی یا هارمونیکا (به انگلیسی: Harmonica) جزو سازهای بادی است و در خانوادهٔ سازهای زبانه آزاد (Free Reed Instruments) قرار می گیرد. تولید صوت در این نوع سازها نتیجه ارتعاش یک زبانه (Reed) از جنس فلز است که تنها یک سر آن به بدنه ساز متصل شده و انتهای دیگرش می تواند آزادانه حرکت کند. به ارتعاش درآمدن این زبانه ها در اثر عبور جریان هوا موجب تولید صدای ساز می شود. از سایر سازهای این خانواده می توان ملودیکا (Melodica)، کنسرتینا (Concertina) و آکاردئون (Accordion) را نام برد. شاید برخی مواقع متوجه شباهت موجود بین صدای سازدهنی و آکاردئون شده باشید. این شباهت در جنس صدا، در واقع به خاطر شباهت در ساختمان این سازها و نحوه تولید صوت در آنها است.

تاریخچه ساز هارمونیکا

سرچشمه ساز هارمونیکا به سازی به نام شنگ در کشور چین می رسد. هارمونیکای باستانی زبانه هایی از جنس بامبو داشت.این ساز در موسیقی سنتی آسیایی جایگاه خاصی داشت و در اواخر قرن 18 اروپاییان با این ساز آشنا شدند. هارمونیکای دیاتونیکی در اوایل قرن نوزدهم در کشور آلمان ساخته شد و سپس توسط مهاجرینی که کشور آلمان را ترک می کردند، وارد بریتانیا شد. این ساز در قرن نوزدهم میلادی در بسیاری از نقاط جهان نواخته می شد نوع دیگر هارمونیکا، هارمونیکای کروماتیک می باشد که در سال 1918 اختراع شد. در این ساز هر دوازده نیم پرده دارای گام کروماتیک است و در نتیجه نوازنده می تواند آهنگ کامل تری مانند قطعات کلاسیک و جاز بنوازد. در حقیقت می توان گفت ساز هارمونیکا در سال 1818 توسط یک نوجوان 16 ساله آلمانی به نام فردریک بوشمان اختراع شد و سپس در سال 1821 در شهر برلین به ثبت رسید.

انواع ساز دهنی

ساز دهنی بر حسب کاربرد و ویژگی های ساختمانی به دو دسته تقسیم بندی می شود. در این طبقه بندی در واقع از ساز های بیس و کورد که برای کار های گروه نوازی استفاده می شوند صرف نظر کرده و ساز دهنی هایی که بیشتر برای تکنوازی استفاده می شوند را به دو دسته زیر تقسیم می کنند:

سازدهنی های دو زبانه ای

در این نوع ساز دهنی در هر سوراخ دو زبانه وجود دارد و تولید صدا با استفاده از عمل دمش یا مکش انجام می شود. پس هر نتی که به صدا در می آید حاصل ارتعاش دو زبانه است. از ساز دهنی های این گروه به دو نوع اکتاو (Octave) و ترمولو (Tremolo) می توان اشاره کرد:

• نوع اکتاو: دو زبانه ای که پیشتر به آن اشاره شد، به فاصله ی یک اکتاو نسبت به هم کوک شده و در زمان نواختن هر دو زبانه باهم مرتعش می شوند. در نتیجه ی ایتن ارتعاش، صدای تمام نت ها به صورت یک فاصله هشتم یا همان اکتاو تولید می شود.
• نوع ترمولو: در این نوع ساز دهنی دو زبانه ساز با اختلاف کمی در فرکانس نسبت به هم کوک می شوند. بنابر این هنگام نواختن که هر دو زبانه با هم به ارتعاش در می آیند، صدای حاصله کیفیتی دوگانه دارد که در اصطلاح به آن Tremolo Effect می گویند. یکی از ویژگی های ظاهری و بارز این نوع ساز داشتن دو ردیف سوراخ کنار هم است.

سازدهنی های تک زبانه ای

در این نوع ساز دهنی هر نتی که به صدا در می آید حاصل ارتعاش یک زبانه است. از ساز دهنی های این گروه به دو نوع سازدهنی های دیاتونیک (Diatonic) و کروماتیک (Chromatic) می توان اشاره کرد:
نوع دیاتونیک: از قدیمی ترین و اولین نوع ساز دهنی است. در نوع دیاتونیک در هر سوراخ ۲ زبانه وجود دارد که هریک از آن ها فقط با عمل دمش یا مکش به صدا درمی آید. رایج ترین نوعش، نوع ماژور (Major) است که در آن از نت های گام دیاتونیک ماژور (Major Diatonic Scale) استفاده می شود و در حالت عادی غیر از این نت ها، نت دیگری با آن قابل اجرا نیست. اما نوازندگان حرفه ای و قدر با کمک گرفتن از تکنیک هایی مانند Bending و Overbending می توانند سایر فواصل و نت های متعلق به گام کروماتیک را نیز با آن اجرا کنند.
نوع کروماتیک: اگر دو ساز دهنی از نوع دیاتونیک را کنار هم قرار دهیم.

ساختار ساز

• بدنه (body يا comb) ساز هارمونیکا

بدنه قسمت اصلي ساز است كه از تركيب آن با صفحات زبانه ای (Reed Plates) محفظه هاي هوايي براي زبانه ها شكل مي گيرد. دليل نامگذاري اين قسمت (Comb) شباهت آن با شانه مو است. شانه هاي هارمونيكا بطور سنتي از چوب ساخته می شدند، ولي امروزه از پلاستيك (ABS) يا فلز (شامل تيتانيوم براي سازهاي دقيق و ظريف) نيز استفاده مي شود. برخي از طراحي هاي شانه هاي مدرن از نظر نحوه هدايت هوا پيچيده هستند.

از نظر تأثيرگذاری نوع ماده استفاده شده در شانه ی ساز هارمونيكا باری دستیابی به صدایی متفاوت، بين نوازندگان اختلاف نظر وجود دارد. برخي معتقدند برخلاف صفحه صداي پيانو يا قطعه بالايي ساز ويولن يا گيتار، شانه هارمونيكا نه خيلي بزرگ هستند و نه قابليت ارتعاش به اندازه كافي آزادانه را دارند كه به ميزان قابل توجهي صدا را تقويت يا تغيير دهد. برخي از اين نوازندگان تنها با توجه به قدرت شنيداري معتقدند كه جنس شانه روي صدا تأثير مي گذارد. برخي معتقدند كه صافي سطح شانه و عايق بندي هوايي هنگاميكه با صفحات زبانه اي همراه شود، مي تواند به شدت روي صدا و قابليت نواختن تأثير بگذارد. برتري استفاده يك ماده خاص در ساخت شانه، ميزان دوام آن است. بويژه شانه هاي چوبي، رطوبت حاصل از تنفس نوازنده و تماس زبان را جذب كند. اين امر سبب كمي انبساط شانه و عدم راحتي نواختن ساز و تنگي محفظه هوا شود كه براي حل اين مشكل انواع مختلف چوب و روش هاي مختلف امتحان شده است.

شانه هاي چوبي مشكل بزرگتري ايجاد مي كنند، بويژه در هارمونيكاهاي كروماتيك (با جداكننده هاي نازك بين محفظه هاي هوا) كه با انبساط و انقباض شانه ها در طي زمان، شكاف هايي در شانه ها شكل مي گيرد چرا كه شانه با ناخن ها بي حركت نگه داشته مي شود كه منجر به عدم وجود مشکل مي شود.

• صفحه زبانه در ساز هارمونیکا

صفحه زبانه گروهي از زبانه هاي مختلف در يك محفظه مفرد است. زبانه ها معمولاً از برنج ساخته شده است ولي استيل، آلومينيوم و پلاستيك گاهي اوقات استفاده مي شوند. زبانه هاي منفرد به صفحه زبانه پرچ مي شود ولي ممكن است كه در جاي خودشان جوش داده شوند يا پيچ شوند. زبانه ها روي سطح داخلي صفحه زبانه ثابت مي شوند (در داخل محفظه هوا) به دميدن هوا پاسخ مي دهند

بسياري از انواع هارمونيكا یا ساز دهنی با صفحات زبانه اي كه به شانه يا باهم پيچ يا پرچ شده اند، ساخته شده اند. برخي انواع روش هاي سنتي براي ميخ كردن صفحات به شانه استفاده مي كنند. برخي انواع هارمونيكاهاي نادر نيز صفحات را در جاي خودشان با تنش نگه داشتند.

• صفحات پوششی (Cover Plate) در ساز هارمونیکا

صفحات پوششي صفحات زبانه را مي پوشانند و معمولاً از فلز ساخته شده اند، اگرچه چوب و پلاستيك نيز مورد استفاده قرار مي گيرند. انتخاب صفحات پوششي شخصي است چرا كه اين صفحات صدا را منعكس مي كنند كيفيت صداي هارمونيكا را تعيين مي كنند. دو نوع صفحات پوششي وجود دارد: طرح هاي باز سنتي از فلزها يا پلاستيك stamped كه طراحي هاي بسته (همانند سازهایی مشابه) كه كيفيتي صداي بلندتري مي دهند. با استفاده از اين دو نوع پايه هارمونيكا، چندين طرح مدرن ساخته شده اند كه داراي صفحات پوششي پيچيده هستند كه اجازه عملكردهاي ويژه اي را به نوازنده می دهند که در طرح هاي سنتي وجود ندارند. ديدن امكانات خاص روي صفحات پوششي همانند بلز كه با فشردن يك دكمه به صدا در مي آيند در اواخر قرن نوزدهم و اوايل بیستم براي هارمونيكا غير معمول نيست.

• ويندسيور (Wind Saver) یا نفس گیر در ساز هارمونیکا

ويندسيورها دريچه هاي يك سويه اي از استريپ هاي نازك پلاستيكي، كاغذ كشي چرم يا تفلون چسپيده به صفحه زبانه اند. ويندسيورها عموماً در هارمونيكاهاي كروماتيك، هارمونيكاهاي زهي و بسياري از هارمونيكاهاي كوك شده در اكتاو وجود دارند. ويندسيورها زماني مورد استفاده قرار مي گيرند كه دو زبانه ی يك سلول مشترك داشته باشند و Leakage زبانه غير نوازنده قابل توجه باشد. به عنوان مثال، زماني كه يك نت مَكشي (Draw) نواخته مي شود دريچه روي reed-Slot دَمشي (Blow) بسته مي شود كه از نشت هوا از طريق زبانه دَمشي غير فعال جلوگيري مي كند. در اين مورد در برخی نمونه های ساز دهنی یا هارمونیکا استثناهایی وجود دارد كه دريچه ها نه تنها براي مجزا كردن زبانه هاي تك قرار داده شده اند بلكه براي مجزا كردن تمام محفظه ها از غير فعال بودن قرار داده شده اند. اين طرح كه نواختن بلوز سنتي را روي تمام زبانه ها امكان پذير ساخته است.

• قسمت دهنی در ساز دهنی یا هارمونیکا

​​​​​​​قسمت دهني مابين محفظه هاي هوايي ساز و دهان نوازنده قرار مي گيرد. اين قطعه همراه با شانه (هارمونيكاهاي دياتونيك، كرومتاي هوهنر) بخشي از صفحه پوششي (به عنوان مثال در هوهنر CX-12) است يا ممكن است به عنوان واحدي جداگانه باشد كه توسط پيچ ها نگه داشته شده كه معمولا در هارمونيكاي كروماتيك است. در بسياري از هارمونيكاها، قطعه دهني يك قطعه ارگونوميك است كه نواختن ساز را راحت تر ساخته است. به هر حال، در هارمونيكاي كروماتيك slide-based اين بخش براي عملكرد ساز ضروري است چرا كه يك گرو (Groove) شيار براي ساز ايجاد مي كند.

نحوه نواختن ساز هارمونیکا

ساز دهنی یا هارمونیکا دارای 10 عدد سوراخ است و این سوراخ ها از شماره 1 تا 10 نام گذاری شده اند. با هر کدام از این سوراخ ها فقط می توان دو نت نواخت در نتیجه با 10 سوراخ می توان تعداد 20 نت را در بازه زمانی سه اکتاو نواخت. برای نواختن این ساز باید آن را در دست چپ، میان انگشت اشاره و شصت قرار داد، سپس سه انگشت وسطی باید به گونه ایی روی ساز قرار بگیرد تا فضای کوچکی برای جا به جایی ساز وجود داشته باشد. برای شروع لب های نوازنده باید روی سوراخ های 1، 2 و 3 قرار بگیرد و سپس نوازنده باید به آرامی شروع به دمیدن کند. مهمترین مورد در نواختن ساز هارمونیکا این است که نوازنده باید در هنگام نواختن این ساز، هماهنگی ایجاد کند.

کاربرد های انواع مختلف سازدهنی

سازدهنی ها بر حسب قابلیت های مختلف و جنس صدایشان در سبک های خاصی از موسیقی بیشتر کاربرد دارند که در زیر کاربرد هر نوع ساز دهنی در هر سبک گفته شده است.

• سازدهنی ترمولو و اکتاو: در سبک های فولک Folk و پاپ Pop کاربرد بیشتری دارند.
• سازدهنی دیاتونیک: در سبک های فولک Folk، ایرلندی Irish، راک Rock، کانتری Country، بلوز Blues و پاپ Pop کاربرد دارد.
• سازدهنی کروماتیک: سبک های ایرلندی Irish، جز Jazz، کلاسیک Classical و پاپ Pop را بیشتر با این نوع ساز دهنی اجرا می کنند.
• سازدهنی بیس و کورد: در کار های گروه نوازی و در سبک های کلاسیک Classical کاربرد دارد.

ویژگی های یک ساز خوب چیست؟

یک ساز خوب باید از تمام سوراخ های ساز هم صدای دمش و هم صدای مکش ایجاد کرد. در مورد ساز دهنی کروکاتیک نکته دیگر وزن ساز است و همینطور کلید تغییر دهنده فرکانسی است که باید نرم حرکت کند و بعد از فشردن به راحتی به جای خود بازگردد.

با ساز ویولن بیشتر آشنا شوید