آشنایی با ساز ترمین 

ترمین چیست ؟

در موسیقی سازهای زیادی وجود دارند که از بسیاری از گذشته وجود داشته و بسیاری هم طی سال های جدید تر به عرصه موسیقی وارد شده اند که شاید ساختار خیلی از آن ها مشابه سازهای قدیمی بوده است و به نوعی صدایی متفاوت ولی با طراحی مشابه داشته است.

در اینجا اما با استفاده از تکنولوژی الکترونیک سازهایی پا به عرصه موسیقی گذاشته اند که شاید هیچ مشابهی نداشته اند و ساختار و صدایی هم بسیار متفاوت دارند در این بین ترمین سازی خاص است که در بخش سازهای الکترونیک قرار می گیرد.

ساز ترمین theremin یک ساز الکترونیکی بسیار عجیب است که برای نواختن آن نیاز به تماس فیزیکی و لمس ساز نیست ! این ساز برای اولین بار توسط مخترع و فیزیکدان معروف روس لئون ترمین در اکتبر 1920 در شوروی سابق تولید شد. ترمین نخستین ساز الکترونیکی بود که به تولید انبوه رسید. ترمین با نام های دیگری نظیر آتروفون، ترمینوفون و ترمینووکس (thereminvox) نیز شناخته می شود.

ترمین THEREMIN که توسط فیزیکدانی روسی با همین نام اختراع گردیده است سازی بسیار خاص در عرصه موسیقی است.

ساز ترمین چگونه کار می کند؟

ترمین بر اساس حرکت دست کار می کند و متشکل از دو اسیلاتور (نوسانگر یا مولد فرکانس رادیویی) است که به دو آنتن وصل شده یک آنتن عمودی که برای تنظیم میزان بلندی صدا ولوم است و دیگری یک آنتن افقی به شکل دایره برای کنترل میزان فرکانسی یا Pitch است. زمانی که دستگاه روشن می شود یک میدان مغناطیسی بوجود می آید و بوسیله حرکت دست و تشخیص این حرکت توسط سنسورهای مجاورتی مقدار و شدت فرکانس تغییر می کند. نت های بالا با نزدیک کردن دست به سمت آنتن افقی و نت ها با صدای بلند با دور کردن دست از آنتن عمودی تولید می شوند.

ترمین از اصل هیتروداین (ترکیب دو جریان متناوب برای تولید جریانی با فرکانسی برابر مجموع یا تفاضل فرکانس دو جریان مزبور) برای تولید یک سیگنال صوتی استفاده می کند.

مدار مبدل دستگاه شامل دو نوسانگر فرکانس رادیویی است که زیر 500 کیلوهرتز تنظیم می شود تا تداخل رادیویی را به حداقل برساند. یک اسیلاتور با فرکانس ثابت عمل می کند. فرکانس نوسانگر دیگر متغیر است و توسط فاصله دست نوازنده با آنتن افقی تغییر می کند که همین امر باعث نواختن نت های مختلف در این ساز می شود

نوازندگی ترمین

در این ساز به نوعی یک میدان مغناطیسی در اطراف ساز تشکیل می شود که نوازنده آن می بایست با حرکات دستش که وارد این میدان مغناطیسی می کند فرکانس و شدت صدای ساز را مهار کند به این ترتیب که با ورد دست نوازنده به این میدان فرکانس تغییر کرده و هچنین با تغییر حرکات می توان به شدت و یا حجمی که صدا دارد افزوده کرد یا آن ار کاهش داد.

نوازندگی ترمین هر چند شاید ساده به نظر بیاید اما اصلا اینگونه نیست و از آن جاییکه در این ساز نت خاصی وجود ندارد ، همه چیز بر می گردد به گوش نوازند و از رو نوازندگی این ساز نیاز به مهارت و تبحر خاصی دارد.

نواختن ساز ترمین بسیار دشوار است چراکه نیاز به گوش موسیقایی عالی و آشنایی و مهارت کامل برای کنترل سنسور حرکتی دارد. از این رو این ساز مورد توجه بسیاری قرار نگرفت.

اما بد نیست که بدانید یکی از طرفداران این ساز آلبرت انیشتین بود. او به شدت محصور نحوه فعالیت و چگونگی تولید صدا بوسیله این ساز بود.

تولید ساز ترمین

بعد از جنگ داخلی و فروپاشی جماهیر شوروی ترمین اختراع خود را در بسیار از شهر های اروپا به نمایش گذاشت سپس در سال 1928 او وارد آمریکا شد و موفق به ثبت اختراع خود شد. این ساز در آمریکا طرفداران زیادی داشت از این رو کمپانی RCA دست به تولید انبوه این ساز زد.بعد ها کمپانی موگ نیز شروع به تولید انبوه این محصول کرد و حتی اقدام به تکمیل ساز ترمین با اضافه کردن یک کیبورد به آن کرد و نام آن را Clavivox یا ترمین کیبوردی گذاشت. در سال های اخیر نیز موگ دوباره اقدام به باز سازی و تولید مجدد ساز ترمین کرد و نسخه مدرن آن را با نام theremini منتشر کرد.

نمونه جدید از ترمین

ترمین در ابتدا ساز خود را Aetherphone نامگذاری نموده بود که به معنای “موسیقی اثیری” است. در ۱۹۲۸ لئون ترمین به آمریکا رفت تا اختراع خود را معرفی کند. در آنجا استودیویی برای کار در اختیار او قرار دادند و ترمین نواختن سازش را به چند موسیقی دان آموزش داد تا بتوانند در معرفی ترمین به او کمک کنند. ترمین علاقه مندان بسیاری در آمریکا پیدا کرد و یکی از مهمانان دائمی او آلبرت اینشتین بود که بیش از هرچیز به مسائل تکنیکی پدیده ترمین علاقه مند بود تا نواختن آن. کمپانی مشهور ضبط صفحه RCA Victor دست به تولید ترمین زد و حتا ارکستری در کارنگی هال (Carnegie Hall) برنامه ای اجرا کردند که ساز آن تنها ترمین بود. اما از آنجایی که ترمین سازی بود که به سادگی تولید صدا می کرد و نواختن آن به همان اندازه مشکل بود، از طرف نوازندگان و موسیقی دانان با استقبال انبوه مواجه نشد و تعداد اندکی نوازندگان بسیار عالی ترمین وجود دارند. کلارا راکمور (Clara Rockmore) برجسته ترین شاگرد ترمین بود که هم به اجرای سولو و هم همراه با ارکستر سمفونیک می پرداخت.

بعد در سال ۱۹۳۸، لئون ترمین را علی رغم میل خودش به روسیه برگرداندند و او مجبور به ترک استودیو، کار، دوستان و حتا همسرش شد و نتوانست تا ۵۱ سال بعد از شوروی خارج شود. گفته شده است که او پس از گذراندن دوران محکومیت خود در زندان، مجبور به کار برای کاگ بKGB شد و برای آنها دستگاه استراق سمع “bug” را ساخت و همچنین شیوه هایی برای پاک کردن صداهای مزاحم نوارهای صوتی ابداع کرد. او حتا موفق به ساختن یکی از اولین تلویزیونها شد. بالاخره در سال ۱۹۸۹ و در سن ۹۳ سالگی، ترمین توانست از روسیه خارج شود.

برای نواختن این ساز لازم نیست به آن دست بزنیم!

ترمین از یک جعبه و دو آنتن فلزی تشکیل شده و دارای یک میدان مغناطیسی است که تحت تاثیر حرکات بدن نوازنده است. آنتن سمت راست زیر و بمی و آنتن سمت چپ شدت صدا را کنترل می کند.

نوازنده به حالت ایستاده یا نشسته مقابل ساز قرار می گیرد و دست هایش را به سمت آنتن ها حرکت می دهد. در این حالت گویی یک خازن (capacitor) در دست هایش قرار دارد. Capacitance میدان مغناطیسی با فاصله بین نوازنده و ساز تغییر می کند. با نزدیک شدن دست به آنتن سمت راست زیر و بمی افزایش می یابد (صدا زیرتر می شود.) و وقتی دست از آن دور می شود زیر و بمی کاهش می یابد. می توان از زیرترین تا بم ترین نت ها را در ترمین به صدا درآورد. با حرکت های سریع و کوتاه دست راست می توان ویبراتو یا طنین ایجاد کرد. آنتن دیگر که شبیه یک دسته است، شدت صدا (volume) را کنترل می کند. با نزدیک شدن دست به این آنتن صدا ملایم تر و شدت آن کم تر می شود. دست چپ مسئول دینامیک (dynamics) و بیان صدا (articulation) نیز است.

چگونه می توان با ترمین نت ها و زیر و بمی های مختلف را به صورت دقیق نواخت؟

درباره این ساز عجیب این پرسش وجود دارد که چگونه می توان با آن نت ها و زیر و بمی های مختلف را به صورت دقیق نواخت، آن هم زمانی که ما چیزی نمی بینیم و حس نمی کنیم؟

از زمان اختراع این ساز، نوازندگان حرفه ای آن درباره نحوه استفاده از دست و حالت های مختلف آن هنگام نوازندگی نظرات متفاوتی داشتند. مثلا برخی از تکنیک های نواختن آن از تکنیک های نوازندگی ویولن وام گرفته شده است. نوازندگان فرض می کنند که یک سیم نامرئی بین آنتن و بدن وجود دارد که روی این سیم نت ها را به صدا در می آوریم. البته برای نواختن درست و دقیق و رعایت زیروبمی ها لازم است قوه شنوایی خوبی داشته باشیم.
نواختن ساز ترمین با دقت بالا و کنترل زیر و بمی در آن می تواند با چالش هایی همراه باشد. همان طور که اشاره شد از آن جا که در این ساز صفحه کلید یا راهنمایی وجود ندارد، نوازنده فقط باید به گوش خود تکیه کند. نوازنده های ماهری که بتوانند آرایش و ترکیب حرکات دست خود را به دقت کنترل کنند موفق می شوند اجراهایی پیچیده و پرمغز داشته باشند. کارولینا آیک، ترمین نواز جوان و موفق درباره تجربه نوازندگی خود می گوید:

«من در ۱۶ سالگی احساس کردم باید تکنیکی برای خودم درست کنم که در آن بتوانم به جای اینکه فقط به گوشم تکیه کنم و نت ها را پس از آن که شنیدم درست کنم، به حس دست و حافظه عضلانی هم تکیه کنم. درواقع من با دست هایم یک صفحه کلید می ساختم.»
او با انگشت ها و قسمت های دیگر دست حالت هایی ایجاد می کرد و دست خود را با میدان مغناطیسی ترمین تنظیم می کرد. به گفته او بسیاری از نوازندگان ترمین همین شیوه را به کار گرفته اند. کارولینا می گوید که در آموزش ترمین به هنرجویانش به جای اینکه فقط بر تکنیک های نوازندگی تاکید کند به آن ها یاد می دهد چطور ابتدا به بدن و ذهن خودشان آگاه باشند. به عقیده او خود ساز می تواند معلم خوبی برای هنرجویان باشد.

بعضی گروه های راک آمریکایی در ضبط های خود از ترمین استفاده می کردند. از صدای اثیری ترمین در موسیقی فیلم های علمی تخیلی نیز استفاده می شود.

کاربرد ساز ترمین

ساز ترمین با وجود اینکه پیچیدگی نواختن آن هم به صورت سولو هم بصورت گروهی در ارکستر مورد استفاده قرار گرفته شده و هنرمندان مطرح زیادی برای تولید آثار خود از این ساز بهره برده اند که از جمله آنها می توان به ژان میشل ژار ، گروه لد زپلین ، ردیوهد، پورتیس هد و رولینگ استون اشاره کرد.

ترمین در موسیقی متن فیلم نیز، در آثار مهم سینمایی نظیر فیلم طلسم ساخته آلفرد هیچکاک با آهنگسازی میکلوش روژا و فیلم روزی که زمین ایستاد با آهنگسازی برنارد هرمن حضور داشته است.

صدای ترمین در سینمای علمی تخیلی سالهای ۵۰، طرفداران بسیاری داشت و با تاثیرات وهم آور صوتی خود، تبدیل به یکی از شاخصه های سینمای وحشت آن دوره شده است. فیلم طلسم شده (Spellbound) ساخته آلفرد هیچکاک و تعطیلات از دست رفته (The Lost Weekend) از فیلمهای مشهوری هستند که موسیقی آنها با ترمین نواخته شده است. کلارا راکمور هرگز راضی نشد برای موسیقی فیلم ترمین بنوازد زیرا از نظر او این ساز یک “ساز جدی کلاسیک” بود و این کار موجب کم شدن ارزش آن می شد. در این میان لئون ترمین چنان از بقیه جهان دور بود که از هیچ یک از موفقیتها و بحث و جدلهایی که به سازش مربوط می شد خبر نداشت.

امروز هم از ترمین در ساختن موسیقی فیلم استفاده می شود و تعدادی از نوازندگان به آن پرداخته اند. همچنین استفاده از آن توسط گروه هایی چون Led Zeppelin و Radiohead موجب تجدید حیات این ساز شد. خانم لیدیا کاوینا Lydia Kavina آخرین شاگرد ترمین و یکی از خواهرزاده های او است و در حال حاضر یک نوازنده ترمین کلاسیک بسیار مشهور است.

همچنین قابل توجه آهنگساز از Jean Ven Robert Hal موسیقی الکترونیک برای استفاده از ساختار الکترونیک طرا حی در این آهنگ می باشد.