کمانچه از سازهای زه صدای مقید و کمانه ای است که همانند ویولن با آرشه نواخته می شود. این ساز دارای 4 سیم است که در موازات دسته کشیده می شود. روی کاسه ی آن پوستی کشیده شده است و سیم ها از روی خرکی که روی این پوست قرار دارند رد می شوند.
شیوه ی نواختن
به دلیل آنکه بر روی کاسه ی این ساز پوست کشیده می شود و خرک روی پوست قرار دارد در اثر تغییر هوا صدای آن هم عوض می شود ولی از آنجا که پوست کمانچه کلفت تر از تار است ، حرارت و رطوبت کمتر بر روی صدای آن تاثیر گذار است. صدای کمانچه کمی تو دماغی است. وقتی ویولن به ایران آمد چون دارای چهار سیم بود، سازندگان کمانچه نیز یک سیم به این ساز اضافه کردند و چون در طرز نواختن خیلی شبیه به ویولن بود نوازندگان این ساز به تدریس ویولن نیز پرداختند. نواختن آن بصورت نشسته است و بصورت عمودی در دست چپ نوازنده قرار می گیرد و انگشت های همین دست در طول دسته حرکت می کند و آرشه با دست راست به صورت افقی به حالت حرکت رفت و برگشت بر روی سیم های آن کشیده می شود(برای افراد چپ دست این حالت برعکس می باشد)
ساختار
در ساخت این ساز چوب ، پوست ، فلز ، استخوان به کار رفته است. طول کمانچه از پایه ی فلزی خود تا صُراطی (قسمت بالایی سرپنجه) در حدود 75 سانتی متر می باشد. این ساز را معمولاً از چوب کهنه و عمل آمدهٔ درختان گردو، توت و افرا می سازند.
کاسۀ طنینی
کاسهٔ طنینی تقریباً کُره ای شکل و توخالی است و در سطح بالایی آن دهانه ایباز وجود دارد که بر آن پوست کشیده می شود و خرک روی پوست قرار می گیرد. سطح بیرونی کاسه اغلب با قطعاتی از صدف یا استخوان تزیین می شود. در ساخت بعضی کمانچه های محلی، پشت کاسه نیز باز است که صدادهیِ قوی تری دارد.
خرک
خرک کمانچه از جنس چوب و گاه استخوان معمولاً به طول 4 و ارتفاع 2 سانتی متر است و با دو پایهٔ کوچک خود روی پوست کاسه قرار می گیرد. خرک را کمی کج قرار می دهند، به صورتی که طول سیم اول را کمتر و طول سیم چهارم را زیادتر کند. روی خرک شیارهای کم عمقی وجود دارند که فاصلهٔ سیم ها را نسبت به هم ثابت نگه می دارند.
دسته
دسته ی کمانچه لوله ای تو پُر است که از جنس چوب ساخته می شود طول آن در حدود 25 و قطر آن 3 سانتی متر و به صورت مخروطی شکل می باشد. قطر دسته در محل دسته کمتر می شود. در دسته هایی که دستان بند ندارند یک طرف آن به کاسه و طرف دیگر آن به سرپنجه متصل می شود.
گوشی ها
همانطور که گفته شد 4 عدد گوشی در دو طرف سر پنجه قرار دارند تعداد آن با تعداد سیم های ساز برابر است و هر یک از سیم ها به طور جداگانه به یکی از آنها متصل می شود. شکل ظاهری این گوشی ها طوری هستند که نوازنده بتواند به راحتی با چرخاندشان ساز را کوک نماید.
شیطانک
سیم در سازهای زهی، با ارتعاشی که به وسیله مضراب، ناخن، آرشه و یا زخمه زده می شود، به صدا در می آید.در این سازها، سیم ها از دو طرف در حالتی قرار می گیرند که کاملا آزاد باشند. سیم ها در قسمتی به نام سیم گیر به بدنه ساز وصل شده و پس از عبور از روی خرک، به شیطانک رسیده و با رد شدن از روی آن به گوشی ها می رسند.
شیطانک از جنس چوب و یا استخوان باریکی و کم ارتفاع می باشد که بین سرپنجه و دسته قرار می گیرد.سیم ها از روی شیارهای کم عمق آن عبور می کند و به گوشی ها می روند.
سیم گیر
جهت اتصال سیم به کمانچه باید از یک سیم گیر جداگانه که از داخل کاسه عبور کرده و به دسته ارتباط دارد استفاده کرد قطعه ای کوچک از جنس چوب و یا فلز می باشد و به انتهای بدنه ی کاسه نصب و گره ی یک سر از سیم ها به آن وصل می شود.
پایه
میله ای باریک و متحرک است طول آن 10 سانتی متر می باشد و در هنگام نوازندگی یک سر آن به انتهای کاسه متصل می شود. در انتهای پایه یک زایده ی پهن دارد که روی پا یا زمین قرار می گیرد.
آرشه (کَمانه یا کَمان):
آرشه میله ای است چوبی با تراشی مخصوص )کمی منحنی( که دسته ای موی دُم اسب به دو سر آن وصل شده است. در طرفی که در دست راست نوازنده قرار می گیرد، بین موها و سر آرشه، تسمه ای چرمی به طول 7 و عرض یک سانتی متر قرار دارد. موهای آرشه کشیده و محکم نیست و هنگام نوازندگی، با انگشت های دست راست نوازنده به میزان کشیدگی مطلوب می رسد.طول آرشه حدود 60 سانتی متر است و برای ایجاد صدای مناسب در تماس موها با سیم هااز صَمغی به نام «کُلیفون» استفاده می شود. با متداول شدن ویولن در ایران استفاده از واژهٔآرشه به جای کمانه یا کمان معمول شده است.نوع آرشه کشی نقش مهمی در کیفیت صدادهی ساز دارد و با شل و سفت کردن موهای آرشهتوسط انگشت های دست راست، حالت های دلخواه را می توان ایجاد کرد. هرچه فاصلهٔ آرشهبا خرک دورتر باشد صدا نرم تر، و هرچه به خرک نزدیک تر باشد حجم صدا بیشتر خواهد شد.زمان کوتاه و مُقطّع اصوات فقط با سر یا ته آرشه قابل اجراست و از تمام آرشه برای اصواتیبا کشش بیشتر و یا نغماتی با خط اتصال استفاده می شود.
وسعت صدای ساز
وسعت صدای کمانچه در حدود سه اکتاو است و چون کوک های مختلف دارد و به دلیل عدم وجود دستان بند تمامی فواصل موسیقی ملی از جمله پرده ، نیم پرده و ربع پرده در آن قابل اجرا است. با انگشت گذاری روی سیم اول تا حدود یک اکتاو زیرتر را می توان اجرا کرد.
کوک کمانچه
کوک کمانچه (نسبت فاصله سیم ها به یکدیگر) در دستگاه های مختلف موسیقی ایرانی تفاوت می کند. معمول ترین کوک برای دستگاهای ایرانی این است که سیم های اول و دوم نسبت به هم فاصله چهارم (یا پنجم) داشته، سیم سوم یک اکتاو بم تر از سیم اول و سیم چهارم یک اکتاو بم تر از سیم دوم می باشد.
لازم است ذکر شود که در گذشته کمانچه دو سل دو سل کوک می شد اما پس از ورود ویلن به ایران، در کوک کمانچه تغییراتی ایجاد شد و امروزه این ساز همانند ویلن کوک و انگشت گذاری می شود.
در حال حاضر کوک اصلی و رایج کمانچه می لا ر سل که همان کوک ویلن است، می باشد. از جمله می توان به کوک های رِ لا رِ سل (برای دستگاه نوا) می لا رِ لا (برای دستگاه ماهور) و می لا می لا (برای دستگاه همایون، آواز اصفهان، دستگاه چهارگاه، دستگاه ماهور و دستگاه راست پنجگاه) و رلارلا (برای کوک لری) اشاره کرد.
معرفی ساز کمانچه های محلی
کمانچه های محلی نیز جزو ساز های زهی آرشه ای قرار می گیرند.این ساز در مناطقی مثل شمال خراسان، گلستان (مناطق ترکمن نشین و کتول)، شرق مازندران، دامغان، طالقان، گیلان، آذربایجان شرقی و غربی، کرمانشاهان، لرستان، چهارمحال بختیاری و فارس متداول است. کمانچه های محلی را با نام هایی مثل کمانچا، کمونچه، کمان، قیجاق، موکش و تال هم معرفی می کنند.
ویژگی های ظاهری کمانچه های محلی
تفاوتی که کمانچه های محلی با نوع شهری دارد به شکل و ساختمان کاسه ی طنینی بر می گردد به طوری که در دو نوع کاسه های پشت باز و کاسه های پشت بسته وجود دارد.
کاسه های پشت باز
شامل کمانچه های متداول در لرستان، کرمانشاهان، چهارمحال و بختیاری، منطقه ی کتول، دامغان می شود؛ که این نوع ساز دارای صدای شفاف تر و شدید تر و تیز تر است.
کاسه های پشت بسته
شامل کمانچه های متداول در شمال خراسان، منطقه ی ترکمن نشین استان گلستان، شرق مازندران طالقان، گیلان، آذربایجان شرقی و غربی و فارس است. صدای این نوع ساز در مقایسه با کمانچه های پشت باز گرفته تر، نرم تر و تو دماغی تر است.
کمانچه های پشت بسته خود به سه دسته تقسیم می شوند:
پشت کاسه ی گنبدی شکل
پشت کاسه ی کروی
پشت کاسه ی تخت
کوک کمانچه های محلی
کمانچه های متداول در نواحی ایران دارای کوک های متفاوتی هستند. مهم ترین موارد استفاده از کمانچه در نواحی ایران مجالس عروسی و شادمانی و محافل انس است. گا ها ساز تمبک کمانچه را همراهی می کند.
انواع مختلف کمانچه و کمانچه نوازی
همانطور که گفتیم کمانچه در نواحی مختلف ایران با اندکی تفاوت در ساختار خود بکار می رود و همینطور این ساز در کشورهای دیگر از جمله کشورهای همسایه ی ایران نیز استفاده می شود. این تفاوت ها را در ساختار سیم (جنس و قطر سیم) ، نوع پوست ، اندازه ی دسته ، تعداد سیم ها ، نوع کوک و فاکتورهای دیگر ایجاد می کنند.
کمانچه بطور معمول 4 سیم دارد اما با اضافه کردن سیم پنجم به آن وسعت صدای آن را افزایش می دهند. در سالهای اخیر به تقلید از برخی از سازهای هم خانواده ی غربی همچون ویولن ، کمانچه هایی نظیر کمانچه آلتو و باس نیز ساخته شده است. این کمانچه ها صدایی بم تر از کمانچه ایرانی و معمول دارند.از انواع حالت های کیفی کمانچه نوازی می توان به گلیساندو ، تریل ، پیتزیکاتو اشاره کرد
از کمانچه نوازان بنام و بزرگان این ساز می توان به اساتید : کیهان کلهر ، محمدرضا لطفی ، علی اصغر بهاری ، حسین خان اسماعیل زاده ، اردشیر کامکار و ... اشاره کرد.
ویژگی های دیگر کمانچه
انواع دیگر این ساز با تفاوت هایی در ساخت، سیم ها و کوک در کشورهای دیگر و تمام نواحی ایران معمول هستند.استفاده از سیم واخوان در کمانچه بسیار معمول است و نوازنده هنگام نوازندگی، ساز را دورِ محور میلهٔ پایه کمی به راست و چپ می چرخاند و به این ترتیب تسهیلاتی در آرشه کشی به وجود می آورد. انواع حالت های کیفی نوازندگی، از جمله گلیساندو، تریل و پیتزیکاتو در نوازندگی کمانچه متداول اند و اجرای حالت های مالشیِ خاص موسیقی ایرانی در طول سیم میسر است. در اجرای پیتزیکاتو، صدایِ موردنظر با انگشت های دست چپ روی دستهٔ ساز گرفته می شود و با انگشت سبابهٔ دست راست سیم کنده می شود و به صدا در می آید. امکان اجرای واخوان ها با دستْ بازِ سیم ها نیز ممکن است. برای انگشت گذاری در کمانچه، انگشت سبابهٔ دست چپ را شمارهٔ یک و به ترتیب تا انگشت کوچک همان دست را شمارهٔ چهار علامت گذاری می کنند. استفاده می شود. «تاندون» برای تسهیل و دقت در کوک کردن کمانچه از تمام علایم مربوط به حالت ها و حرکات در تئوری عمومی موسیقی برای کمانچه هم نوشته می شوند و کاربرد دارند.
چند نکته مهم در مورد ساز کمانچه
ظاهر این ساز بسیار مهم می باشد. به طور مثال هیچ گونه ضایعاتی مانند چسبی نباید روی اجزای آن دیده شود زیرا این ضایعات می تواند نمای آن را کثیف جلوه دهد و زیبایی اش را از دست بدهد. البته باید دقت کنید این ضایعات علاوه بر اینکه نمای ظاهری را خراب می کند، می تواند کوک آن را نیز دچار مشکل کند. که این امر مهم تر از ظاهر ساز می باشد.
در ساخت ساز کمانچه می توان از چوب های یک تکه و یا ترکه ای استفاده کرد. مثلا سازنده ی این ساز می تواند کاسه ی آن را از چوب یک تکه بسازد. در این حالت او باید درون کاسه را کامل بتراشد تا آماده شود. اما برخی دیگر از سازنده ها می توانند از ترکه های مختلف چوب استفاده کنند و آن ها را به هم متصل می کنند. بعد از چسباندن باید پوست روی آن کشیده شود. این پوست در کشور ما بیشتر از روده بره و یا گوسفند می باشد.
جنس چوب مورد استفاده در این ساز بسیار مهم می باشد. به طور مثال اگر چوب مورد استفاده کهنه باشد می تواند صدای بهتری از خود منتشر کند. چوب درخت توت و گردو می تواند در ساخت این ساز استفاده شود. یکی از دلایل مهمی که سازندگان از چوب های کهنه استفاده می کنند این است که اگر چوب تازه باشد ممکن است به مروز زمان و به دلیل فشار سیم ها خم شود و یا تاب بردارد.پوست استفاده شده در ساز کمانچه بسیار مهم می باشد. اگر پوست نازک باشد صدای واضح و اگر ضخیم باشد صدای بم تری را می توانند افراد بشنوند.
آشنایی با ساز دو تار و ویژگی هایش
