آشنایی با ضرب المثل ایرانی

ضرب المثل چیست؟

تاریخ پیدایش امثال و حکم به مدت ها پیش بر می گردد چنانچه از قدیم الایام جملات و ماجراهایی وجود داشتد که بخاطر یک اتفاق بازگو می شدند و ربطی به این اتفاقی که افتاده بود داشته است،تا پیش از این تاریخچه ضرب المثل هایی راکه با عنوانی رواج داشته اند بررسی می کردیم اما در این مطلب قصد داریم خوده ضرب المثل را ریشه یابی کنیم و ببینیم تاریخچه ضرب المثل چیست.

ضرب المثل گونه ای از بیان است که معمولاً تاریخچه و داستانی پندآموز در پس بعضی از آن ها نهفته است. بسیاری از این داستان ها از یاد رفته اند، و پیشینهٔ برخی از امثال بر بعضی از مردم روشن نیست؛ با این حال، در سخن به کار می رود. شکل درست این واژه «مَثَل» است و ضرب در ابتدای آن اضافه است. به عبارتِ دیگر، «ضرب المثل» به معنای مَثَل زدن (به فارسی:داستان زدن) است.

کلمه” مثل ” عربی است و کلمه فارسی آن “ متل ” است . وقتی مثل گفتن صورت بی ادبانه پیدا کند آن را متلک می گویند .
در همه زبانهای دنیا ضرب المثل فراوان است . بعضی از مثل ها در همه زبانها به هم شباهت دارند .
هر قدر تاریخ تمدن ملتی درازتر باشد بیشتر حادثه در آن پیدا شده و مثل های بیشتری در آن وجود دارد و در زبان فارسی نیز ده ها هزار ضرب المثل وجود دارد .

تاریخ پیدایش امثال و حکم

آنچه به صورت علم در تاریخ ثبت شده است، اندیشه پیشگامان فلسفه در صدهاسال قبل از میلاد مسیح است. فلسفه قبل از سقراط ناظر بر علوم طبیعی بود و با اخلاقیات و دین و آئین مردم و سایر اعتقادات فکری و تربیتی آن دوران، کاری نداشت. فلاسفه تمام کوشش و توان خود را به بحث و بررسی در مورد علوم مادی و فعل و انفعالات طبیعی نموده و توجه خود را صرف علم الاشیاء می کردند.

آنچه جزو علم و دانش آن زمان محسوب نمی شد اخلاقیات و اصول اخلاقی و آراء معنوی جامعه بود. علی رغم بی توجهی به این مهم، از بدو تشکیل اجتماعات شهری و تمدن های باستانی، حتی قبل از ظهور ادیان بزرگ، انسان ها به ضرورت اخلاق و ادبیات و فرهنگ وابسته به آن پی برده و به اهمیت آن در زندگی خود، آگاهی داشتند. امثال و حکم نیز قبل از طبقه بندی علوم و قرن ها پیش از ظهور فلاسفه، وجود داشته است.

انسان اجتماعی، از تشخیص میان خوب و بد عاجز نبوده است و بر اساس تجربه و برخورداری از اساطیر و داستان های موجود، طبق نیاز و شرایط خود، به ساختن ضرب المثل وعبارات و اصطلاحات اخلاقی پرداخته است. افکار سقراط در توسعه و رشد اخلاق نقش عمده دارد. وی اخلاق را مهم تر از سایر بخش های علوم و به طور کلی فلسفه نظری می داند. سیسرو گفته است که سقراط فلسفه را از آسمان به زمین آورد.

این گفتار بدین معنی است که انسان را به عنوان مرکز ثقل و محور مباحثات فلسفی قرار می دهد. شاگردان سقراط یعنی ارسطو و افلاطون دنباله بحث اخلاق را گرفته و به آن شکل علمی و فلسفی دادند. علم اخلاق به خصوص مرهون مساعی ارسطو است که برای آن اصول و مبانی قائل شد و این قوائد را در دسترس مردم قرار داد.

براساس متون تاریخی اولین بار ارسطو به جمع آوری امثال و حکم و تحقیق علمی آن اقدام نمود که متأسفانه رساله او بنام «امثال و حکم»∗، از بین رفته است. در یونان باستان فلاسفه، شعرا و نویسندگانی مانند: افلاطون، آپولونیوس، سوفکلس، همر، آریستوفان، آیشیلس، اوریپیدس و دیگران با بکار بردن «امثال» در آثار خود، آن را به عنوان بخشی از ادبیات، هم ردیف امثال سایره قرار داده اند. نویسندگان و فلاسفه رومی مانند: پلاتوس، ترِنس، هوراس و سیسرو هم نوشته های خود را مزیّن به امثال و حکم نموده ولی هیچ کدام به جمع آوری یا تحقیق در پیرامون آن نپرداخته اند، ضمن اینکه اکثر مثل های موجود در ادبیات رومی، متکی بر امثال و حکم یونانی است که بعدأ اروپائیان به ترجمه آن ها اقدام نموده و به گنجینه فرهنگ عامیانه خود غنای بیشتری دادند.

انواع ضرب المثل ایرانی:

1- ضرب المثل نرود میخ آهنین در سنگ

2- ضرب المثل با اون زبون خوشت، با پول زيادت، يا با راه نزديكت !

3- ضرب المثل اگه مردی، سر این دسته هونگ ( هاون ) و بشکن !

4- ضرب المثل اگه بگه ماست سفیده، من میگم سیاهه !

5- ضرب المثل پیش از چوب غش و ریسه می رود

6- ضرب المثل بازبان خوش مار را از سوراخ بیرون می کشد

7- ضرب المثل با پا راه بري كفش پاره ميشه، با سر كلاه !

8- ضرب المثل به يكي گفتند : بابات از گرسنگي مرد . گفت : داشت و نخورد ؟ !

9- ضرب المثل بمرگ ميگيره تا به تب راضي بشه !

10- ضرب المثل ترسم نرسی به کعبه ای اعرابی که این ره که تو می روی به ترکستان است

11- ضرب المثل تا مردم سخن نگفته باشد عیب و هزش نهفته باشد

12- ضرب المثل توانگری به قناعت به از توانگری به بضاعت

13- ضرب المثل اگه نی زنی چرا بابات از حصبه مرد !

14- ضرب المثل اگه هفت تا دختر کور داشته باشه، یکساعته شوهر میده!

15- ضرب المثل میمون پیر دستش را داخل نارگیل نمی کند

16- ضرب المثل صد رحمت به دزد سرگردنه

17- ضرب المثل از این ستون به آن ستون فرج است

18- ضرب المثل آش کشک خاله ات رو بخوری پاته نخوری پاته

19- ضرب المثل پا به دریا بگذاره دریا خشک می شود

20- ضرب المثل بوجار لنجونه از هر طرف باد بياد، بادش ميده !

21- ضرب المثل بهر كجا كه روي آسمان همين رنگه !

22- ضرب المثل حسود از نعمت حق بخیل است و بنده بی گناه را دشمن می داند: حسادت.

23- ضرب المثل حال در ماندگان کسی داند که به اصول خویش در ما ند:

24- ضرب المثل بعد از چهل سال گدايي، شب جمعه را گم كرده !

25- ضرب المثل بعد از هفت كره، ادعاي بكارت !

26- ضرب المثل خاشاك به گاله ارزونه، شنبه به جهود !

27- ضرب المثل ایرانی خار را در چشم ديگران مي بينه و تير را در چشم خودش نمي بينه !

28- ضرب المثل گر تو بهتر ميزني بستان بزن !

29- ضرب المثل خدا خر را شناخت، شاخش نداد !

30- ضرب المثل خدا داده بما مالي، يك خر مانده سه تا نالي !

31- ضرب المثل گر گدا كاهل بود تقصير صاحب خانه چيست ؟!

32- ضرب المثل گرگ دهن آلوده و يوسف ندريده !

33- ضرب المثل گرهي كه با دست باز ميشه نبايد با دندان باز كرد !

34- ضرب المثل خدا دير گيره، اما سخت گيره !

35- ضرب المثل گوسفند بفكر جونه، قصاب به فكر دنبه !

36- ضرب المثل گوشت جوان لب طاقچه است !

37- ضرب المثل بقاطر گفتند بابات كيه ؟ گفت : آقادائيم اسبه !

38- ضرب المثل اینو که زائیدی بزرگ کن !

39- ضرب المثل این هفت صنار غیر از اون چارده شی است !

40- ضرب المثل چند تا پیراهن بیشتر پاره کرده: با تجربه تر است.

41- ضرب المثل چغندر به هرات زیره به کرمون: هر چیزی به جای خودش.

42- ضرب المثل چیزی که عوض داره گله نداره

43- ضرب المثل اگه زاغی کنی، روقی کنی، میخورمت !

44- ضرب المثل اگه زری بپوشی، اگر اطلس بپوشی، همون کنگر فروشی !

45- ضرب المثل جواب ابلهان خاموشیست

46- ضرب المثل جانماز آب کشیدن

47- ضرب المثل براي يه دستمال قيصريه رو آتيش ميزنه !

48- ضرب المثل بر عكس نهند نام زنگي كافور !

49- ضرب المثل به روباهه گفتند شاهدت كيه ؟ گفت: دمبم !

50- ضرب المثل جایی نمی خوابه که آب زیرش بره !

51- ضرب المثل از نو کیسه قرض مکن، قرض کردی خرج نکن !

52- ضرب المثل از هر چه بدم اومد، سرم اومد !

53- ضرب المثل ایرانی از این گوش میگیره، از آن گوش در میکنه !

54- ضرب المثل اسباب خونه به صاحبخونه میره !

55- ضرب المثل از دور دل و میبره، از جلو زَهره رو !!

56- ضرب المثل از سه چیز باید حذر کرد، دیوار شکسته، سگ درنده، زن سلیطه !

57- ضرب المثل از شما عباسی، از ما رقاصی !

58- ضرب المثل اکبر ندهد، خدای اکبر بدهد !

59- ضرب المثل گيسش را توي آسيا سفيد نكرده !

60- ضرب المثل فارسی گابمه و آبمه و نوبت آسيابمه !

61- ضرب المثل گاوش زائيده !

ضرب المثل های معروف ایرانی با توضیح

۱. آب از دستش نمی چکد

این مثل در مورد افراد بسیار خسیس استفاده می شود.

۲. آب پاکی را روی دستش ریخت

یعنی ناامید کردن کسی

۳. از کوزه همان برون تراود که در اوست

گفتار و رفتار هر کس بر اساس ذات و درونیات اوست.

۴. از ماست که بر ماست

در موردی گفته می شود که شخصی از نزدیکان خود آسیب ببیند.

۵. آستین نو بخور پلو

در موردی گفته می شود که افراد نادان را در لباس کهنه تحویل نمی گیرند و نادانان ظاهرساز را بر صدر می نشانند.

۶. آسه برو آسه بیا که گربه شاخت نزند

یعنی برای آن که آسیبی متوجه تو نشود، نباید جلوی چشم دیگران عرض اندام کنی.

۷. آشپز که دوتا شد، آش یا شور می شه یا بی نمک

یعنی وقتی قرار باشد دو نفر در کاری شریک شوند، حتما آن کار را خراب می کنند. (درست انجام ندادن وظیفه در کار گروهی)

۸. آفتابه لگن هفت دست، شام و ناهار هیچی

وقتی در جور کردن مقدمات کاری افراط کنند ولی خود کار را به درستی انجام ندهند.

۹. اگر دعای بچه ها اثر داشت، یک معلم زنده نمی ماند.

این ضرب المثل را وقتی به کار می برند که کسی درباره تأثیر دعای فرزندان چیزی بگوید.

۱۰. آن را که حساب پاک است، از محاسبه چه باک است؟

یعنی کسی که به دیگران خیانتی نکرده است، با این که بخواهند به اعمال او رسیدگی کنند، مشکلی ندارد.

۱۱. اون وقت که جیک جیک مستونت بود، یاد زمستونت نبود؟

یعنی آن موقع که باید خودت را برای روزهای سخت آماده بکنی، به بی خیالی و خوش گذرانی مشغول بودی.

۱۲. به قاطر گفتند: بابات کیه؟ گفت: آقا داییم اسبه.

در مورد اشخاصی گفته می شود که می خواهند با پارتی بازی و به واسطه اقوام خود به جایی برسند.

۱۳. چاه کن همیشه ته چاه است

یعنی کسی که توطئه می کند تا دیگران را به دردسر بیندازد، خودش دچار دردسر و گرفتاری می شود.

۱۴. چه خوشه میوه فروشی، کس نخره خودت بنوشی.

این مثل را درباره خوراکی فروشان به طنز و طعنه به کار می برند.

۱۵. خدا به آدم گدا، نه عزا بده و نه عروسی

یعنی هر چیزی آدم فقیر را دچار زحمت می کند.

بررسی نظر کارشناسان در مورد ضرب المثل

دانشمندان و زبان شناسان نامدار هنوز تعریفی جامع و کامل برای کلمهٔ ضرب المثل نیافته اند. گرچه در این راستا تحقیقات بسیار ارزشمندی انجام و تفاسیر معتبری نیز ارائه شده است. علامه علی اکبر دهخدا در مقدمه امثال و حکم چنین می نویسد:
در زبان فرانسوی هفده لغت یافت می شود که در فرهنگ های عربی و فارسی همه آنها را «مثل» ترجمه کرده اند و در فرهنگ های بزرگ فرانسوی تعریف هائی که برای آنها نوشته اند مقنع نیست و نمی توان با آن تعریفات، آنها را از یکدیگر تمیز داد.

محقق معروف (Archer Taylor) که تحقیقاتش در اوائل قرن بیستم تأثیری شگرف در این زمینه داشته است، نتوانست تعریفی جهانشمول برای امثال و حکم پیدا کند.

وی در کتاب معروف خود اظهار می کند که تعریفی برای امثال و حکم نمی تواند وجود داشته باشد. با این وجود تعاریف مختلفی از گذشته تا حال ارائه شده است که مهم ترین آنها تعریف (Friedrich Seiler) می باشد. وی امثال و حکم(ضرب المثل) را چنین تعریف کرده است:
سخنان برجسته، روشن و پند آمیز و مستقل که در زبان مردم رایج است.

ضرب المثل سخن کوتاه و مشهوری است که به قصه ای عبرت آمیز اشاره می کند.

آشنایی با طالع بینی متولدین تیر ماه