آشنایی با طاق کسری در عراق

طاق کسری یکی از آثار تاریخی به جا مانده از حکومت ساسانیان در زمان ایران باستان است که در حال حاضر در کشور عراق قرار دارد. در ساخت این بنا معماران ایرانی از کمترین ابزار و امکانات استفاده کرده اند و به همین دلیل امروزه از طاق کسری با عنوان شاهکار مهندسی ایران باستان یاد می شود. این بنای تاریخی از برجسته ترین نمونه های معماری طاق نما در زمان ساسانیان به شمار می رود.

ایوان خسرو یا طاق کسری یا ایوان مدائن برجسته ترین یادگار شاهنشاهی ساسانی، در تیسفون واقع در کشور عراق کنونی است. ایوان طاق کسری به عرض ۲۵متر پس از پل گاومیشان در ایران، عریض ترین طاق معماری باستان است.این ایوان بلندی تقریبی ۳۰ متر و پهنایی نزدیک به ۴۳ متر دارد. ارتفاع نمای عمارت زمانی به ۷ متر بلندتر از ارتفاع طاق می رسید.کاخ تیسفون و به خصوص ایوان باشکوه آن در زمان ساسانیان محل برگزاری دیدارهای مهم، بارعام و همچنین محل برگزاری جشن های سنتی مانند نوروز در حضور شاهنشاه ساسانی بوده است.

در زمان حملهٔ اعراب به ایران، این کاخ، در سدهٔ هفتم میلادی غارت شد. سپس مدتی بعد از آن به عنوان مسجد استفاده شد و پس از آن کم کم متروکه شد. اما همیشه زیبایی و عظمت این کاخ مورد توجه و حیرت شاعران، جهانگردان و تاریخ نگاران بوده است.

مشهور است که فرش معروف بهار خسرو در این ایوان پهن شده بود که در زمان هجوم اعراب تکه تکه شد.

مطالعات متعددی بر روی این بنای تاریخی انجام شده، که شامل عکس هایی بسیار نفیس می شود که قبل از این که یک سوم بنا در سیل ۱۸۸۸ میلادی تخریب شود گرفته شده و در سفرنامه ژان دیولافوا به چاپ رسیده است.

کسری کلمه ای عربی است که عرب ها پادشاهان ساسانی را به آن لقب می خوانده اند و آن کلمه معرب اسم خسرو اول و خسرو دوم است که به آهنگ و لهجهٔ عربی درآمده. داستان کوشش منصور خلیفهٔ عباسی در تخریب کاخ ساسانیان معروف است که او نخست شروع به تخریب کرد و چون دید که آن عمل، خرج گزاف دارد و کاری دشوار است، از ادامهٔ کار منصرف شد.

تاریخچه طاق کسری

طاق کسری را با نام های ایوان مدائن و ایوان خسرو نیز می شناسند. برای پاسخ به سوال طاق کسری در کدام دوره ساخته شد؟ باید بگوییم درباره تاریخ دقیق ساخت این بنا نظرات گوناگونی وجود دارد که در ادامه آن ها را بیان می کنیم. یک دیدگاه می گوید که ایوان مدائن در زمان شاپور اول (سال های ۲۲۴-۲۴۱ میلادی) ساخته شده است. اساس این دیدگاه بر پایه ی نوشته ای است که در کتاب یاقوت به نقل از ترجمه وقایع پهلوی ابن آل موقاف وجود دارد و در آن ذکر شده که ساخت این بنا به زمان شاپور اول بازمی گردد.

بر اساس گفته های یک موبد زرتشتی طاق کسری، به دستور پادشاه خسرو پرویز در سال های ۵۹۰-۶۲۸ میلادی ساخته شده است. به نظر می رسد خسرو پرویز برای ساخت ایوان مدائن، شخصی به نام فرقان که یکی از معماران خوب آن زمان بود، را انتخاب کرد. فرقان دیوارهایی با عرض ۱۰ متر ساخت و درخواست داد تا مدتی از ساخت این بنا دست بکشند تا میزان نشت دیوارها مشخص شود اما خسرو پرویز موافقت نکرد و فرقان فرار کرد. معمار بعد از مدت ها نزد شاه آمد و خسرو پرویز را از نشت ۲ متری دیوارها آگاه کرد. سپس به دستور پادشاه، به ادامه ساخت این بنا پرداخت. حدود ۷ سال زمان برد تا این بنا ساخته شود.

برخی نیز قدمت طاق کسری ایوان مدائن را به زمان پادشاهی خسرو انوشیروان که از پادشاهان قدرتمند ساسانی بود، نسبت می دهند. عده ای نیز معتقدند ایوان خسرو در زمان اشکانیان ساخته شده و در دوران ساسانیان مورد بازسازی قرار گرفته است. در هر حال هم اکنون خرابه های طاق کسری باقی مانده است و هنوز هم اختلافات زیادی درباره این که طاق کسری توسط کدام پادشاه ساخته شد، وجود دارد.

داستان ساخت طاق کسری

درمورد ساخت کاخ کسری یا ایوان مدائن داستان های زیادی وجود دارد که در یکی از این داستان ها آمده که خسرو پریز برای ساخت یک بنای مجلل و کاخی بزرگ تمامی معماران را گرد هم آورد تا از میان آن ها بهترین را انتخاب کند و در نهایت سه تن از این معماران ساخت این آثار تاریخی شدند. کارگران زیادی از گوشه و کنار ایران از روستاهای دور برای ساخت این بنا به این منطقه آمدند و در ساخت آن همکاری کردند.
بعد از بررسی های فراوان خسروپرویز معماری به نام فرقان را مسئول ساخت طاق کسری کرد که معمار زبده ای بود. فرقان دیوارهایی با پهنای 10 متر ساخت قصد داشت تا مدتی صبر کند تا نشت دیوارها را اندازه بگیرد و بعد به ساخت ادامه دهد. خسرو پرویز با تعویق 40 روزه کارها موافقت نکرد و دستور ادامه کار داد که ایشان تمرد کرد و شبانه ناپدید شد. مدتی از این معمار خبری نبود تا اینکه بعد از سه سال نزد پادشاه بازگشت. در حالی که خسرو پرویز قصد زندانی کردن او را داشت فرقان از او خواست که دیوار ها را اندازه بگیرد. بعد از اندازه گیری ارتفاع دیوار مشخص شد که حدود 2 متر کوتاه تر شده بود. فرقان گفت" اگر آن بنا را ساخته بودم امروز دیگر دیوار و کاخی وجود نداشت." خسرو پرویز شیفته درایت معمار شد و به او اجازه ادامه ساخت بنا را داد. ساخت بنای طاق کسری حدود هفت سال طول کشید. در این ساختمان از سنگ های قیمتی زیادی استفاده شده که باعث درخشش این بنا شده است.

معماری طاق کسری

طاق کسری یکی از بهترین نمونه های معماری از زمان حکومت ساسانیان است که با سایر بناهای به جا مانده از ایران باستان شباهت هایی دارد. گرچه بخش های زیادی از این بنای تاریخی در حال حاضر از بین رفته اند، مهندسان با استفاده از نرم افزارهای امروزی توانسته اند مدل ساختمان کاخ و طاق کسری را پیش از نابودی بازسازی کنند.

در حال حاضر از ساختمان کاخ کسری تنها ورودی این کاخ و طاق کسری باقی مانده است که به شدت در خطر ریزش قرار دارد. بلندی طاق کسری به ۳۷ متر می رسد. ساخت بنایی با این ارتفاع در دوره ایران باستان بدون ابزار و ماشین آلات پیشرفته نکته برجسته این سازه تاریخی به شمار می رود. در زمان ساخت ایوان مدائن استفاده از طاق نماها در ورودی سازه های بزرگ رواج داشت. کمبود منابع چوب در ایران سبب شد تا معماران برای طراحی طاق نماها روش های جدید ابداع کنند و حلقه های قوس دار را جایگزین قالب های چوبی کردند. در این روش حلقه ها را به ترتیب به صورت زاویه دار روی یکدیگر می گذاشتند و فواصل بین آن ها را با ملات پر می کردند. در این روش از یک سمت ساختمان ساخت طاق نما آغاز می شد و در سمت دیگر به پایان می رسید. این طاق ها بیضی شکل بودند و ملات مورد استفاده در ساخت آن ها گچ بود.

ساخت بناهای بلند با ورودی های قوس دار و دایره ای از زمان حکومت اشکانیان در ایران آغاز شد و در زمان حکومت ساسانیان به تدریج رو به تکامل رفت. طراحی طاق نماهای دایره ای شکل نیز در این زمان متداول بود و در ساخت نمونه های مختلف آن ها از آجر استفاده می شد. برای استواری هرچه بیشتر طاق ها دیوارهایی محکم با پهنای زیاد می ساختند و تا حد ممکن از قرار دادن سوراخ ها و پنجره های اضافی در این دیوارها خودداری می کردند؛ به همین دلیل دالان های ورودی بناهایی از این دست تاریک هستند.

طاق کسری بلندترین طاق سقفی در جهان است که تنها با مصالح و ملات آن را ساخته اند و هیچگونه قالب بندی در پیکره این سازه وجود ندارد. تا پیش از تخریب بخش هایی از این بنا در سال ۱۹۳۰ میلادی بر اثر سیل، دیوار بالایی ایوان مدائن نزدیک به هفت متر ارتفاع داشت و در دو طرف قوس ورودی اتاق هایی به شکل ستون دیده می شدند.

به طور کلی معماری طاق کسری از نظر مهندسی بنا یکی از ارزشمندترین نمونه های معماری دوران ایران باستان به شمار می رود و در زمان حکومت ساسانیان نیز مکانی بسیار مهم برای برگزاری مراسم خاص و جشن ها بوده است. قالی معروف ایرانی به نام «بهارستان» نیز در این کاخ قرار داشت.

طاق کسری در طول سال های طولانی برای بسیاری از معماران مشهور جهان نمونه ای قابل اعتنا بود که با الهام گرفتن از آن سازه هایی را طراحی کردند و ساختند. طاق موزه ایران باستان نیز که به وسیله «آندره گدار» معمار برجسته فرانسوی طراحی شده است، نمونه ای از آثار الگو گرفته از ایوان مدائن به شمار می رود. سر در ورودی دانشگاه تهران نیز از دیگر سازه های ساخته شده از روی طاق نماهای ایران باستان است که «محسن مقدم»، استاد دانشگاه تهران و باستان شناس برجسته آن را ساخت.

شگفتی معماری طاق کسری

در ساخت طاق کسری و بنای کاخ آن چند نکته به چشم می خورد که سبب شگفتی مهندسان و معماران امروزی می شود. ساخت بنایی به بلندی ۳۷ متر و طول ۵۰ متر بدون ابزار و امکانات امروزی دور از ذهن به نظر می رسد و نشان از مهارت سازندگان آن در گذشته های دور دارد. از طرف دیگر قرار داشتن دیواری به بلندی هفت متر بالای طاق کسری نیز شگفتی معماری این سازه را بیشتر می کند.

مهارت معماران باستان در شیوه ساخت طاق کسری نظر مهندسان امروزی را به خود جلب می کند

ساخته شدن طاق کسری با آجر و تنها به کمک ملات گچ نیز از دیگر نکات جالب توجه در ساخت این بنا به شمار می رود. با وجود آسیب های بسیار از جنگ ها، سیل و زلزله، این طاق هنوز پا بر جا است. گرچه هدف پادشاهان ساسانی از ساخت کاخ و طاق کسری نمایش قدرت و ثروت بود، این بنا را به دلیل نمونه ارزشمندی از معماری و مهندسی در زمان ایران باستان برجسته می دانند.

شکاف طاق کسری

قرار گرفتن طاق کسری در کشور عراق صدمه های زیادی به این بنای باستانی وارد کرده و متاسفانه بی اهمیت شمردن ایوان مدائن در طول سال های قبل، بخش قابل توجهی از این سازه را از بین برده است. بحران جنگ و ناامنی در کشور عراق در سال های اخیر نیز احتمال نابودی این بنای تاریخی را افزایش دادند.

گرچه در دهه های اخیر شهر مدائن و مناطق اطراف آن بارها به دست باستان شناسان کاوش شده اند، اقدامی جهت حراست از طاق کسری و خرابه های باقی مانده از دیگر آثار اطراف آن صورت نگرفته است. همچنین با وجود دارا بودن مشخصه های برجسته تاریخی، نام این بنا را در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت نکرده اند.

متاسفانه با شروع سال ۲۰۲۱ میلادی، بخش های دیگری از سقف طاق کسری نیز فرو ریخت. شکاف طاق کسری نیز بر اثر گذشت زمان روز به روز در حال پیشرفت است و خطر نابودی کامل، این سازه تاریخی ۲۰۰۰ ساله را تهدید می کند. نفوذ آب باران در شکاف طاق کسری و تغییرات آب و هوایی در طول سال های اخیر شرایط را برای طاق کسری بحرانی تر کرده اند.

کارشناسان ایرانی با بازدید از طاق کسری احتمال ریزش کامل این بنا را محتمل می دانند. بنا بر نظر باستان شناسان، سقف ایوان مدائن بر اثر گذشت زمان و عدم رسیدگی مناسب در وضعیت بحرانی قرار دارد. بیش از ۶۰ درصد از آجرهای نمای طاق کسری تاکنون ریخته اند و با ادامه رویه موجود، تخریب کامل این بنا در آینده نزدیک، دور از انتظار نیست. به دلیل شیوع ویروس کرونا روند تصمیم گیری در مورد رسیدگی به این اثر تاریخی نیز کند پیش می رود. امیدواریم سازمان میراث فرهنگی ایران و دولت عراق دغدغه بیش تری برای حفظ این بنای تاریخی ارزشمند داشته باشند.

طاق کسری کجاست؟

طاق کسری در گذشته جزئی از ایران بوده است اما به دلیل جدا شدن برخی مناطق از ایران، این بنا هم اکنون در کشور عراق قرار دارد. شهری که در گذشته ایوان مدائن در آن واقع شده بود، تیسفون نام داشت. هم اکنون به دلیل بی توجهی، طاق کسری ایران باستان آسیب زیادی دیده است. جالب است بدانید که ایوان خسرو در نزدیکی آرامگاه سلمان فارسی (یکی از یاران پیامبر اسلام) قرار دارد. حال که فهمیدید طاق کسری در کجا قرار گرفته است، همراه ما باشید تا با طراحی طاق کسری آشنا شوید.

داستان تولد پیامبر و طاق کسری

روایت های زیادی از شکسته شدن دیوار های طاق کسری در زمان ولادت حضرت محمد دیده شده است. بر اساس برخی نوشته ها اظهار شده است که در زمان ولادت حضرت محمد ایوان کسری شسته شد و 14 کنگره آن فرو ریخت. در مورد صحت این اظهارات اختلاف نظرهایی وجود دارد. بر اساس منابع اسلامی در شب ولادت حضرت محمد ایوان کسری لرزید و این اتفاق به همراه رخدادهای دیگری مانند خاموش شدن آتش در آتشکده فارس ( بعد از هزار سال) خشکیدن دریاچه ساوه، و خواب عجیب پادشاهان موبدان در این شب اتفاق افتاده بود.

سعد ابن ابی وقاص بعد از اینکه مدائن را فتح کرد ایوان کسری را مکانی برای نماز خود قرار داد. بر اساس روایاتی امام علی (ع) در این مکان نماز خوانده است حتی در روایاتی خواندن نماز در این بنا را توصیه کرده اند!

آشنایی با مسجد حصار در ازمیر