آشنایی با زیبایی های آب‌انبار باسیلیکا سیسترن

آب انبار باسیلیکا استانبول، یکی از ساختمان های قدیمی و با شکوه پایتخت ترکیه محسوب می شود که در بخش جنوب غرب مسجد ایا صوفیه واقع شده است. آب انبار باسیلیکا به دستور ژوستینیانوس اول، امپراطور دوران بیزانس که بین سال های ۵۶۵-۵۲۷ میلادی می زیسته است، ساخته شده است. این آب انبار زیر زمینی بسیار بزرگ، بین مردمان ترکیه به «یره باتان سیسترن» معروف است و این وجه تسمیه را به دلیل وجود ستون های مرمری زیاد در زیر زمین است. همچنین، به دلیل اینکه، مکانی که آب انبار قرار دارد، قبلا باسیلیکا یا کلیسایی قدیمی وجود داشته است، به همین روی به آن، به انگلیسی بایسلیکا سیسترن نیز می گویند.

تاریخچه آب انبار باسیلیکا سیسترن

باسیلیکا سیسترن پیش از آن که به سرداب کلیسا بدل شود، تنها زیرزمینی ساده بود .باسیلیکا سیسترن، یک سازه زیرزمینی است که در گذشته بخشی از میدان بزرگ و عمومی شهر قسطنطنیه بود. کنستانین اول در قرن سوم و چهارم میلادی دستور داد تا در زیر کلیسای باسیلیکا استوا (Stoa Basilica)، یک زیرزمین ساخته شود. در واقع این سازه باشکوه پیش از آن که به سرداب کلیسا بدل شود، تنها زیرزمینی ساده بود.

قسطنطنیه یا استانبول امروزی از روزگاران دور، شهری مهم برای امپراتوری ها و حکومت ها بود؛ به همین دلیل، این شهر همواره مورد حمله و تحت محاصره دشمنان قرار می گرفت. شاید فرض کنید که باسیلیکا سیسترن با کاربری خود به عنوان یک زیرزمین از گزند روزگار و حمله دشمنان در امان بوده و شانس سالم ماندن در تمام تاریخ را داشته است؛ اما اشتباه می کنید. این زیرزمین در شورش نیکا در قرن ششم مورد آسیب های بسیاری قرار گرفت؛ شورشی که یکی از فاجعه آمیزترین شورش های تاریخ قسطنطنیه بود و کشتار و خونریزی بسیاری در پی داشت و در طی آن، بخش قابل توجهی از پایتخت امپراتوری روم شرقی و کلیسای باسیلیکا استوا آسیب دید.

ژوستینین اول، پادشاه امپراتوری بیزانسی (روم شرقی) و حاکم استانبول، در ۱۵۰۰ سال پیش، پس از تخریب گسترده شهر و زیرزمین کلیسا تشخیص داد که این شهر نیازی ضروری به وجود آب انباری بزرگ و دائمی برای تامین آب کاخ امپراتوری و ساختمان های اطراف آن در زمان محاصره دشمنان دارد. به این ترتیب آب انبار باسیلیکا سیسترن متولد شد. ساخت و گسترش این زیرزمین با شکوه در سال ۵۲۶ میلادی آغاز شد و در سال ۵۶۵ میلادی پایان یافت؛ زمانی که قسطنطنیه به مرکز هنری و تجاری زمان خود در امپراتوری روم شرقی تبدیل شده بود.

بر طبق اسناد تاریخی، گفته می شود که در ساخت سرداب کلیسا، هزاران اسیر به کار گرفته شدند و پس از تکمیل آن، ترتیبی داده شد تا یک سیستم فیلتر و تصفیه آب نیز در آن قرار بگیرد و زیرزمین ساختمان به آب انبار مجموعه بدل شود. به این ترتیب، باسیلیکا سیسترن در ابتدا آب کاخ اعظم قسطنطنیه (کاخ امپراتوری) و دیگر ساختمان های مرکز شهر یا به اصطلاح تپه اول را تامین می کرد. قسطنطنیه با نام شهر هفت تپه نیز مشهور است؛ زیرا این شهر در واقع روی هفت تپه مختلف ساخته شده بود. تپه اول، در واقع مرکز شهر بود که امروزه در محدوده منطقه فاتح و محله سلطان احمد استانبول قرار می گیرد و همچنان به عنوان قلب تپنده شهر شناخته می شود.

سرداب باسیلیکا سیسترن اهمیت بسیاری به عنوان منبع اصلی آب در دوران خشکسالی و کم آبی شهر داشت. جالب است بدانید که اهمیت این آب انبار تا سال ها بعد و قرن پانزدهم میلادی نیز ادامه یافت. پس از فتح قسطنطنیه به دست امپراتوری عثمانی، از آب باسیلیکا سیسترن برای کاخ توپکاپی و محل اقامت امپراتور عثمانی نیز استفاده می کردند. البته پس از مدتی در سال ۱۴۵۳، امپراتوران عثمانی که آب روان را ترجیح می دادند، دیگر از آب انبار باسیلیکا استفاده نکردند و باسیلیکا سیسترن برای مدت ها به دست فراموشی سپرده شد.

آب انبار باسیلیکا سیسترن چگونه کشف شد؟

پتروس جولیوس در حال گردش در اطراف ایوصوفیه داستان هایی درباره یک چاه محلی به نام باسیلیکا سیسترن شنید

استفاده از باسیلیکا سیسترن در امپراتوری عثمانی ادامه نیافت و این سرداب برای مدتی طولانی به دست فراموشی سپرده شد. این بی توجهی تا اواسط قرن شانزدهم و سال ۱۵۴۵ میلادی ادامه پیدا کرد؛ زمانی که یک دانشمند و مکان نگار فرانسوی به نام «پتروس جولیوس» (P. Gyllius) به فرمان فرانسوای اول، پادشاه وقت فرانسه، به قسطنطنیه رفت تا درباره نسخ خطی و باستانی روم شرقی تحقیق کند.

وی در حال گشت و گذار در اطراف ایوصوفیه داستان هایی درباره یک چاه محلی به نام باسیلیکا سیسترن شنید؛ داستان هایی از زبان محلیان که ادعا می کردند آب مورد نیاز خود را از زیرزمینی وسیع در همان حوالی با سطل برداشت و گاهی نیز در آن مکان ماهیگیری می کنند.

جولیوس با شنیدن روایت های محلیان بسیار کنجکاو شد و برای کشف حقیقت، پای به حیاط ساختمان چوبی گذاشت و راه خود را به سمت زیرزمین باسیلیکا کج کرد. وی پس از پایین رفتن از پله ها با سردابی عظیم و مرمرین با معماری حیرت انگیز روبه رو شد که با وجود ستون های بسیار، او را شگفت زده کرد.

پتروس جولیوس سوار قایق شد و با مشقت فراوان در سرداب به گردش پرداخت. او اندازه و ابعاد باسیلیکا سیسترن را به دست آورد و تعداد ستون ها را نیز یادداشت کرد. وی بعدها این اطلاعات و شگفتی ها و زیبایی های این سرداب را در سفرنامه خود به چاپ رساند؛ سفرنامه ای که بسیاری را تحت تاثیر قرار داد و باسیلیکا سیسترن باستانی را به دنیای غرب و کشورهای اروپایی معرفی کرد. با وجود اکتشاف باسیلیکا سیسترن، مقامات عثمانی آن را نادیده گرفتند و متاسفانه این آب انبار را به محل دفن زباله بدل کردند.

تا به امروز، علاوه بر میلیون ها گردشگر، افراد و اشخاص مهمی همچون بیل کلینتون، چهل و دومین رئیس جمهوری ایالات متحده آمریکا، نخست وزیر سابق کشور هلند، لامبرتو دینی از سیاستمداران و وزیر خارجه پیشین ایتالیا، گوران پرسون، نخست وزیر پیشین سوئد، تامس کلستیل، یکی از روسای جمهوری پیشین اتریش و شخصیت معروف جمیز باند در طول فیلمبرداری فیلم «از روسیه با عشق» از آب انبار باسیلیکا سیسترن یکی از مهم ترین یادگاران قسطنطنیه دیدن کرده اند.

آب انبار باسیلیکا سیسترن لوکیشن فیلمبرداری یکی از فیلم های مشهور ران هاوارد به نام «دوزخ» (Inferno) بوده است. این فیلم که فیلمنامه آن از رمان دن براون اقتباس شده است، در سال ۲۰۱۶ با هنرمندی بازیگران بسیاری چون تام هنکس اکران شد.

وجه تسمیه نام آب انبار باسیلیکا سیسترن

در دوره بیزانس کلیسا های مستطیل شکلی ساخته می شدند که درب ورودی آن ها با محراب کلیسا در یک محور (محور طولی بنا) قرار می گرفت. در آن دوره، این سبک معماری، معماری «باسیلیکایی» نام داشت و کلیسا هایی که به این سبک ساخته می شدند به «باسیلیکا» مشهور می شدند. آب انبار بزرگ و تاریخی باسیلیکا سیسترن نیز نام خود را وام دار کلیسایی عظیم است که به سبک معماری باسیلیکا ساخته شده بود؛ کلیسایی که در گذشته، روی تپه اول شهر قسطنطنیه قرار داشت.

باسیلیکا در لغت به معنای «محل عبادت» ترجمه می شود و در متون تاریخی، به کلیساهای بزرگ امپراتوری روم اشاره دارد. سیسترن نیز به معنای آب انبار یا سرداب است. به همین دلیل می توان باسیلیکا سیسترن را به آب انبار کلیسا ترجمه کرد که در واقع با کاربری بنا نیز هم خوانی دارد. مردمان بومی استانبول از این بنای باستانی با نام «یرباتان سارایی» که در زبان ترکی به معنای «قصر یا سرای غرق شده» است، نیز یاد می کنند. آب انبار باسیلیکا سیسترن با نام های باسیلیکا، سرداب باسیلیکا و آب انبار استانبول نیز مشهور است.

ویژگی معماری آب انبار باسیلیکا

آب ابنار بزرگ و باستانی باسیلیکا حدود ۳۳۶ ستون بسیار عظیم الجثه دارد که هر کدام ۹ متر ارتفاع داشته و فاصله شان باهم حدود ۴ متر و ۸۰ سانتی متر بوده و در ۱۲ ردیف وجود دارند که هر ردیف دارای ۲۸ ستون است. طول خود آب انبار نیز ۱۴۰ و عرض آن ۷۰ متر است که برای رسیدن به آن باید ۵۲ پله را به زیرزمین طی کرد. با توجه به نوع سنگ استفاده شده در ستون آب انبار باسیلیکا چنین برداشت می شود که گویی آن ها را از بنایی دیگر به آن مکان برده اند، چرا که نوع مرمرهای آن بسیار متفاوت تر از مرمرهای آن منطقه است.
از میان ۳۳۶ ستون این آب انبار، حدود ۹۸ تای آن به سبکی خاصی کار شده اند که این سبک کورینسیان نام دارد و برخی دیگر نیز به سبکی به نام دورین تکمیل گشته اند. جنس دیوارهای آب انبار باسیلیکا از آجر است و همان طور که در بالا اشاره کردیم حدود ۴ متر و ۸۰ سانتی متر طول دارند. این آب انبار گنجایش ذخیره حجم عظیمی از آب یعنی حدود ۱۰۰۰۰۰ تن، چیزی معادل ۹۸۰۰۰ مترمربع آب را دارد. کف آب انبار باسیلیکا از آجر و ملات آجری ساخته شده است.

هزینه و زمان پیشنهادی بازدید از آب انبار باسیلیکا چه قدر است؟

در واقع باید برای بازدید از این شاهکار معماری دوران رومی، هزینه ورودی پرداخت کنید که این هزینه برای گردشگران خارجی چیزی با گردشگران ترکیه ای متفاوت است. اما نکته ای که گفتن آن خالی از لطف نیست این است که اگر بتوانید به زبان ترکی استانبولی صحبت کنید، و یا چه بسا همراهتان کسی را داشته باشید که بتواند به زبان ترکی صحبت کند همان هزینه گردشگران ترکیه ای را از شما خواهند گرفت. اما ساعات کاری این هتل از ساعت ۹ صبح تا ۵:۳۰ عصر است و باید توجه کنید که آب انبار باسیلیکا فقط در این بازه زمانی باز بوده و می توانید از آن دیدن کنید و انتظار نداشته باشید اگر ساعت ۸ شب آنجا رفتید درِ آن به روی شما باز باشد.
فقط توجه داشته باشید که بلیت ورودیه بسته به فصل و شرایطی که به آنجا مراجعه می کنید ممکن است متغیر باشد. یعنی امکان دارد برای مثال در فصل تابستان و اوج استقبال گردشگران خارجی این مبلغ کمی بیشتر شده و برعکس در فصول سرد و با کم شدن گردشگران نیز کاهش پیدا کند. هزینه بلیط برای کودکان زیر ۸ سال نیز کاملا رایگان است.

آب انبار باسیلیکا سیسترن کجاست؟

آب انبار تاریخی باسیلیکا سیسترن در منطقه سلطان احمد، قلب تاریخی شهر استانبول در کنار موزه و مسجد معروف ایاصوفیه قرار دارد.

فاصله آب انبار تاریخی باسیلیکا سیسترن تا تنگه بسفر، حدود ۴۴٫۳ کیلومتر (یک ساعت و ۱۵ دقیقه) و تا میدان تکسیم، حدود ۴٫۲ کیلومتر (نیم ساعت) است. این آب انبار با فرودگاه آتاتورک استانبول ۲۰٫۳ کیلومتر (نیم ساعت) و فرودگاه صبیحه گوکچن استانبول، ۴۸٫۴ کیلومتر (یک ساعت و ۱۰ دقیقه) فاصله دارد. آب انبار تاریخی باسیلیکا سیسترن در نزدیکی دیگر جاذبه های مهم استانبول مانند کاخ توپکاپی، مسجد آبی و موزه باستان شناسی واقع شده است.

• تلفن: ۱۵۷۰ ۵۱۲ ۲۱۲ ۹۰+
• آدرس: استانبول، منطقه فاتح، محله علمدار، خیابان یرباتان ۱/۳

نگاهی جامع به مسجد کوجاتپه آنکارا