رباب از جمله قدیمی‌ترین سازهای زهی مضرابی(زخمه ای) ایران است که نواختن آن بیشتر در شرق و جنوب شرق کشورمان رواح دارد. ساز رباب معمولان از چوب، پوست، زه یا نخ نایلون ساخته میشود.
نواختن انواع رباب در برخی نواحی ایران و دیگر کشورهای همجوار نیز متداول است. این ساز در دهه 30 و 40 شمسی در گروه‌نوازی سازهای ملی ایران مورد استفاده قرار می‌گرفته است. در گروه‌نوازی‌های شهری، رباب را به صورت افقی روی زانو می‌گذارند (مانند عود یا تار) و با مضراب می نوازند.رباب به صورتی که امروزه در گروه‌نوازی شهرها متداول است سازی است که غالبا از چوب گردو یا توت و چوب‌های سخت دیگر ساخته میشود.
این ساز از 4 قسمت کلی، شکم، سینه، دسته و سر تشکیل شده و تعداد سیم‌های رباب 6 یا 3 سیم جفتی است.
رباب Rabab نام معرب یکی از سازهای قدیمی و کهن ایرانی می باشد که در اصل خواستگاه آن به آرایانای کهن، خراسان اسلامی، سیستان و بلوچستان و افغانستان باز می گردد، این ساز با اسم رباب بیشتر ازهزاز سال قدمت داشته و نام پارسی آن رواده می باشد. استفاده از این ساز همچنین در خوزستان نیز مرسوم بوده و عرب بان ها در خوزستان به آن ربابه نیز می گویند. ساز مورد نظر در دو نوع محلی و ملی وجود دارد، از نوع ملی این ساز در دستگاه های موسیقی ایران و از نوع محلی ان به منظور نواختن موسیقی های فولک و کحلی استفاده می گردد. اعراب به اندازه ای از این نوع ساز حمایت نموده اند که بالاخره توانستند آن را به یکی از سازهای ملی خود تبدیل کنند. عرب ها به چندین ساز زهی آرشه رباب می گویند، ولی یک نوع از آن که دارای رویه ای صاف و مسطح می باشد و مانند ایرانی ها کمانچه نامیده می شود رباب ملی اعراب شده است. همانطور که گفتیم این ساز قدیمی ترین ساز زهی مضزابی ایران می باشد که اغلب در شرق و جنوب شرق ایران نواخته می شود. این ساز در حالت معمول بیشتر از جنس چوب، پوست، زه یا نخ و نایلون ساخته می گردد. ساز ربابه به شکل امروزی که در گروه نوازی ها از آن استفاده می شود بیشتر از چوب گردو یا توت و چوب های سخت ساخته می شود.
از نوازندگان مشهور و چیره دست این ساز در افغانستان می توانیم به رحیم خوشنواز و همچنین در ایران می توانیم به بیژن کامکار و سعید اشتری اشاه نماییم، بعلاوه از سازندگان این ساز می توان از استاد حسین قلمی نام برد. نواختن ساز مذکور در برخی کشورهای همجوار ایران نیز متداول می باشد. این ساز در دهه های 30 و 40 شمسی در گروه نوازی سازهای ملی ایران نواخته می شده است، در این گروه نوازی ها این ساز را به شکل افقی بر روی زانو می گذارند و با مضراب آن را می نوازند.
ساز رباب جزء کهن ترین و قدیمی ترین سازهای زهی در ایران به شمار میرود و نام این ساز در کُتُب قدیمی مانند اشعار حافظ، مولانا، ناصرخسرو، نظامی و… وجود دارد که نشان از قدمت هزار ساله ی این ساز میباشد. طبعاً این ساز در آن دوران از شکل و شمایل دیگری برخوردار بوده که با گذشت زمان و توسط اهالی موسیقی دچار تغییراتی شده و تبدیل به ساز ربابی شده است که امروزه در ایران و افغانستان رایج میباشد.
طبق شواهد موجود و گفته هایی که نسل به نسل منتقل شده است، ابداع جدید و ساخت نوع تازه ای از این ساز به قرن 16 میلادی و توسط فردی به نام ” نتن خان ” که در افغانستان کنونی میزیست، بازمیگردد.
ربابی که امروزه در گروه نوازی شهرها متداول است سازی است که غالبا از چوب گردو یا توت و چوب‌های سخت دیگر ساخته میشود و اجزای اصلی آن عبارت‌اند از کاسه، سینه، دسته، سرپنجه و برخی اجزای کوچک‌تر. تمام قسمت‌های ساز رباب معمولا از چوب یک تکه ساخته میشود.
ساختار و نوع استفاده‌ی این ساز در طی گذر زمان دچار تغییراتی شده است. رباب را هم می‌توان به صورت عمودی در دست گرفت و با آرشه نواخت (مثل کمانچه) و هم مانند تار و سه تار با زخمه زدن به سیم‌ها. در بیشتر گروه نوازی‌ها آن را به صورت افقی روی زانو می‌گذارند و با مضراب مثل عود و تار می‌نوازند. مضرابی که با آن رباب را می‌نوازند ناخنک یا شهباز می‌نامند.
این ساز در شرق و جنوب شرق ایران رواج داشته است. پررنگ شدن نقش ساز رباب در موسیقی ایرانی به دلیل داشتن صدای بم و کمبود صدای بم در سازهای ایرانی، است.از سازندگان به نام این ساز می‌توان به استاد حسین قلمی اشاره کرد.
ساز رباب هم از نظر ظاهری و هم از نظر ساختاری، شکل سنتی و اصیل خود را حفظ کرده و بر خلاف برخی سازهای ایرانی مانند سازهای تار و عود، با تکنولوژی آمیخته نشده است. این ساز در سه اندازه ی شاه رباب، رباب میانه و زیلچه ساخته میشود؛ علاوه بر آن، این ساز میتواند در شکل و شمایل های متفاوتی نیز ساخته شود.
صدای این ساز داخل بخش بدنه ی آن تشکیل میشود که بدنه آن دارای دو بخش کاسه و سینه میباشد. باقی اجزای تشکیل دهنده ی ساز زهی رباب عبارتند از دسته، دستان (پرده)، سرپنجه، خَرَک، پوست، شیطانک، سیم گیر، گوشی ها و سیم هایی که با ضربه زدن نوازنده به آنها، صدای ساز خارج میشود.
همچنین گفتنی است که این ساز مانند تار و شورانگیز، 6 سیم دارد که در قدیم سیم های این ساز را از روده تهیه میکردند ولی امروزه از پلاستیک نیز برای ساخت سیم ها استفاده میشود.اجزای اصلی رباب عبارتند از:
کاسه طنینی: شامل 2 قسمت کاسه و سینه است. کاسه تو خالی و بزرگ‌تر است و بر دهانه آن پوست قرار می گیرد. در دو طرف بالای این کاسه که به سمت سینه می رود، دو فرو رفتگی وجود دارد که باعث می شود کاسه دو قسمتی به نظر آید. در ساخت برخی رباب ها این دو فرو رفتگی کمی بالاتر، بین کاسه و سینه ایجاد شده اند.
سینه: سینه جعبه ای است تو خالی و تقریبا مثلثی شکل، به طول تقریبی کاسه ساز که از یک طرف هم عرض کاسه در محل اتصال و از یک طرف هم عرض دسته در محل اتصال به سر پنجه است. سطح سینه با صفحه ای چوبی که تراش نازکی خورده پوشیده شده است.
در نوع شهری رباب چون از وترهای واخوان استفاده نمی شود، گوشی های کوچک سطح جانبی آن، تزیینی به نظر می رسد و سوراخ‌های آن که برای عبور وترهای واخوان ایجاد شده اند به خاطر خروج بهتر صدا از جعبه طنینی، باز می ماند.
دسته: دسته رباب کوتاه و ادامه چوب سینه است و به صورت هرم به سرپنجه می رسد. تعداد چهار دستان بر آن بسته می شود و غالبا تزئیناتی با استخوان در ادامه سینه است بر روی آن دیده می شود.
سرپنجه: جعبه کوچک تو خالی، در ابتدای طول دسته و محل قرار گرفتن یک سر ِ وترهای اصلی و گوشی هاست. سر پنجه را کمی متمایل به عقب می سازند و شش گوشی به تعداد وتر های رباب (در هر طرف سه گوشی) در طرفین آن قرار دارد. اگر در انتهای سر پنجه شکل ها و حالتهای تزیینی به کار رود آن را صراحی می گویند.
«رباب» یکی از سازهای زهی-زخمه ای می باشد و با مضرابی به نام «ناخنک» یا «شهباز» نواخته می شود. از سازهای باستانی ایرانی است و خاستگاه آن آریانای کهن، خراسان دوره اسلامی، سیستان و بلوچستان و افغانستان می باشد. متاسفانه این ساز در ایران به دست فراموشی سپرده شد اما در موسیقی افغانستان سازی بسیار محبوب و پرطرفدار است.
