تار و سه تار چه فرقی باهم دارند؟

بررسی تفاوت های تار و سه تار

بدون شک تا به حال نام سه تار و تار را شنیده اید؛ اما اینکه این دو چه تفاوت های اصلی دارند، احتمالا برای شما سوال باشد. ممکن است افرادی که در موسیقی سررشته ای ندارند در نگاه اول تفاوت این دو را در تنها در ظاهر ببینند اما تار و سه تار در موارد اساسی تری با یکدیگر فرق می کنند. در مقاله مقایسه ویژگی های تار و سه تار، تفاوت های مختلف این دو ساز را مورد بررسی قرار می دهیم، با ما همراه باشید.

مقایسه جنبه ظاهری تار و سه تار

قبل از آن که آوای دلنشین هر ساز را بشنویم، مشخصات فیزیکی و ظاهری آن است که توجه ما را جلب می کند. اگرچه تار و سه تار هر دو در گروه سازهای زهی مضرابی دسته بلند قرار می گیرند، تفاوت های ظاهری این دو ساز را نمی توان نادیده گرفت. طبیعتا یکی از تفاوت های تار و سه تار در ابعاد و شکل آنها است.

مقایسه تار و سه تار از لحاظ بدنه ساز و امکانات صوتی

همانطور که در عکس ساز تار می بینید این ساز جثه بزرگ تری دارد، کاسه آن دو بخشی است، تعداد سیم ها و گوشی ها به 6 عدد می رسد. شکل جایگذاری گوشی ها در جعبه گوشی (سر دسته) که در ساخت تار به سرپنجه معروف است بر حسب مدل موردنظرِ سازنده تفاوت هایی دارد و به همین دلیل وزن ساز تار بیشتر از سه تار است.

سه تار در مجموع کوچک تر از تار است، 4 سیم دارد و کاسه آن گلابی شکل است. البته نوع ساخت کاسه سه تار ممکن است یک تکه تا ترکه ای (چند تکه) باشد. گاهی ابعاد و شکل کاسه، بنا به الگویی که سازنده در ساخت سه تار از آن استفاده می کند کمی متفاوت است؛ یعنی در برخی سه تارها کاسه بیضی تر و در بعضی گردتر است. از نظر جرمی نیز سه تار بسیار سبک تر از تار است.

تعداد پرده ها در تار و سه تار استاندارد امروزی برابر و 28 عدد است، طول دسته تقریبا یکی است اما ضخامت دسته تار بیشتر از سه تار است. جنس چوب استفاده شده در ساخت هر دو ساز، بسته به سلیقه و تکنیک سازنده ممکن است یکسان یا متفاوت باشد. بر روی کاسه تار پوست کشیده می شود اما روی کاسه سه تار را با لایه چوب نازکی می پوشانند که به آن صفحه گفته می شود.

جنبه صوتی

هنگام نواختن تار و سه تار تازه خواهید دید که تفاوت ظاهری فقط بخش کوچکی از تفات های این دو ساز است. شکل ظاهری و تعداد سیم های هر ساز بر دستگاه تولید صوتی آن تاثیر مستقیم دارد. شاخصه های صوتی هر ساز را می توان از زوایای مختلف بررسی کرد.

زیر و بمی صدا

نَواک یا ارتفاع صوتی، بسته به وضعیت فیزیکی ساز معنی می شود. سازی مثل تار و سه تار وسعت صدایی مشخص و یکسانی دارند چرا که تعداد پرده ها و مناطق صدایی آنها کاملا یکسان و برابر است.

حجم صدا

توضیح این شاخصه دشوار است اما شاید ملموس ترین توضیح حجم صدا را بتوان میزان پر بودن و ولوم صدا در نظر گرفت. تعداد تولیدکننده های صوتی در تار (سیم ها) بیشتر است پس طبیعتا صدای تار در هنگام نواخته شدن حجم دارتر و پرتر از صدای سه تار به گوش می رسد.

طنین و رنگ صدا

این مفهوم با نام شیوَش هم معروف است نوع و شخصیتِ صداییِ هر ساز را مشخص می کند. توصیف این مفهوم به واسطه کلمات دشوار است. اما از مجموع ویژگی هایِ صوتیِ ممکن، در صدای هر ساز می توان برای توصیف شخصیت خاص آن یاری گرفت. مثلا صدای تار اصولا صدایی تیز تر و شفاف تر است ولی در مقابلش سه تار، صدای تخت تر و زنگ داری تولید می کند.

کارکرد اجرایی

تفاوت های ویژگی های صوتی که توضیح دادیم در همه ی سازهای مختلف از جمله تار و سه تار در نقش اجرایی آنها (در گروه یا تکنوازی) تاثیرگذار است. در مقایسه تار و سه تار درمی یابیم که تار بخاطر صدای قوی تر و پرتری که دارد به راحتی می تواند نقش ساز گروهی را در آنسامبل های کوچک و بزرگ بپذیرد.
اما ساز سه تار بیشتر مناسب تکنوازی و یا دونوازی است. ساز دیگر در دونوازی با سه تار سازی است که رنگ صوتی مکمل دارد. ساز مکمل برای سه تار سازی است که مناطق صوتی بم تر از سه تار مثل عود یا سازهای کوبه ای دارد

ناگفته نماند که تکنیک اجرایی و رویکرد نوازندگی نیز در میزان صدادهی ساز اثر دارد. گاهی ممکن است یک نوازنده سه تار بنا به شیوه اجرایی خاص خود بتواند به عنوان عضو گروه فعالیت کند. یا گاهی یک آهنگساز بتواند نقش سه تار را طوری تنظیم کند که مشکل صدایی در اجرای گروه و ارکستراسیون اثر موسیقایی پیش نیاید.

تفاوت صدای بین تار و سه تار

جالب است بدانید که در گذشته این باور وجود داشته که صداهای بیش از حد زیر یا بم، با طبع انسان در تضاد است. و باعث ایجاد تشویش و اضطراب یا خستگی و افسردگی می شود.محدوده صوتی سازهای تار و سه تار را بر همین اساس در یک رنج سه اکتاوی که مطبوع تلقی می شده تنظیم کرده اند.تفاوت های ساختاری تار و سه تار باعث اختلاف در شکل و ابعاد و به تبع آن، تفاوت در صدای این دو ساز می شود.نخستین تفاوتی که به چشم می آید، شکل و اندازه کاسه است.کاسه تار دو بخش شبیه به دو دل روبروی هم دارد که سطح رویی آن باز است و بر رویش پوست کشیده می شود.
بخش بزرگ تر را “کاسه” و بخش کوچک تر را “نقاره” می نامند.در مقابل، کاسه گلابی شکل سه تار فقط یک بخش دارد و کوچکی آن باعث ظرافت و سبک تر بودن سه تار نسبت به تار می شود.دسته تار نیز نسبت به دسته سه تار قدری پهن تر است.در بالای دسته تار جعبه گوشی وجود دارد که گوشی های نسبتاً بزرگ جهت کوک کردن سیم ها در آن قرار دارند،اما سه تار فاقد جعبه گوشی است و گوشی های چهارگانه آن، در انتهای دسته به خود آن متصل هستند.
مجموعه این تفاوت ها باعث می شود تار نسبت به سه تار سنگین تر باشد و صدایی حجیم تر و طنینی بم تر داشته باشد.

نحوه نوازندگی

از تفاوت های بسیار مهم بین تار و سه تار می توان به نحوه نواختن آن ها اشاره کرد که ممکن است برخی این موضوع را ندانند. در ابتدا لازم است بدانید سه تار به وسیله مضراب فلزی که روی انگشت سبابه قرار می گیرد نواخته می شود. گاهی اوقات نیز برای داشتن صدایی نرم تر نوازنده با ناخن انگشت سبابه روی سیم ها می نوازد. تار هم به وسیله یک مضراب فلزی معمولا از جنس برنج که به انتهای آن موم چسبانده می شود نواخته می شود .

نکته مهم دیگر نحوه نواختن است. در سه تار با حرکت دادن انگشت سبابه و ضربه زدن نوک انگشت بر روی سیم ها می نوازیم. اما برای نواختن تار، مچ نوازنده باید حرکت کند و مضراب را از بالا به پایین یا برعکس روی سیم ها بزند.

درضمن در سه تار ۴ سیم داریم که ۲ سیم آخر (سیم سفید و واخوان) با هم نواخته می شوند. اما در تار سیم ها جفت هستند یعنی مجموعا ۶ سیم داریم که معمولا دو، سل، دو کوک می شوند. از نظر نحوه مضراب زدن تکنیک های این دو ساز نیز به یکدیگر شبیه هستند و در هر دو از تکنیک های چپ، راست، ریز، دراب و… استفاده می شود.

تفاوت کاربرد

با توجه به ویژگی های صدایی تار و سه تار کاربرد این دو متفاوت است. برای مثال سه تار در تک نوازی و دو نوازی استفاده می شود و تار به دلیل داشتن صدایی بم تر و حجیم تر در گروه ها مورد استفاده قرار می گیرد. اما این موضوع به هیچ وجه قطعی نیست و هر دوی این سازها می توانند با توجه به تکنیک نواختن در موقعیت های مختلفی استفاده شوند. یعنی به طبع سه تار در بسیاری از گروه نوازی ها حضور دارد و همین طور ساز تار در تک نوازی ها هم رایج است. بنابراین موضوعاتی که بیان شد تقریبی هستند.

آیا یادگیری تار و سه تار باهم فرق می کند ؟

برخی معتقدند که برای شروع یادگیری بهتر است ابتدا سراغ آموختن سه تار برویم زیرا نسبتا ساده تر است. اما توصیه ما این است که تنها ملاک شما برای انتخاب ساز میزان علاقه شما به آن ساز باشد. یعنی اگر به صدای تار علاقه بیش تری دارید، هیچ مانعی وجود ندارد که ابتدا با این ساز یادگیری را آغاز کنید چرا که هیچ سازی نسبت به دیگری برتری نداشته و هرکدام ویژگی های خاص خود را دارند. اما درباره نوازندگان این ساز باید بگوییم اگر خودتان سه تار می نوازید، نواختن تار برای شما آسان تر است و باید در ابتدای کار بیش تر بر روی مضراب زدن با قدرت مچ تمرین کنید و اگر نوازنده تار هستید تنها چالش شما برای نواختن با انگشت سبابه است که با تمرین به راحتی به آن مسلط خواهید شد.

در کل به تمامی هنرجویان به خصوص نوآموزان پیشنهاد می کنیم، به هیچ وجه عجله نکنند، سعی کنند برای تمرین خود برنامه مشخص داشته باشند و به صورت مستمر آن را انجام دهند.

شباهت های فنی تار و سه تار

اگر بخواهیم از نظر تعداد پرده های تار و سه تار آنها را مقايسه کنیم تعداد پرده ها در هر دو ساز یکی است و هر دوی اين سازها ۲۵ پرده دارند. از نظر تعداد سیم (تار) می دانیم که ساز سه تار «چهار سیم» به نام های «دو - سل - دو - دو» دارد. ساز تار نیز دقیقاً همین سیم ها را دارد با این تفاوت که از هرکدام آنها، ۲ تا دارد یعنی دو برابر است که در واقع سیم های آن « دو دو - سل سل- دو دو» است و در کل، ساز تار، ۶ عدد سیم دارد. سیم اخر، ضخیم تر است که به همراه سیم کناری اش، روی نت دو کوک می شوند. انگشت گذاری ها نیز در ساز تار و سه تار شبیه به هم هستند. در ساز تار چون دسته ضخیم تر است مقداری انگشت گذاری سخت تر می شود . اما اساساً شبیه به هم هستند.
روی کاسه سه تار صفحه چوبی وجود دارد و در نتیجه صدایی که از سه تار شنیده می شود زیرتر است و با تغییرات هوا و رطوبت تغییر چندانی نمی کند و قدرت صدای آن کمتر و ضعیف تر از تار است. سه تار ناله های احساسی و سوزناک تری دارد. روی کاسه تار، پوست طبیعی قرار دارد و پوست، وسعت و طنین بیشتری به صدای ساز می دهد؛ اما مشکل پوست این است که با کوچک ترین تغییرات هوا، صدای ساز نیز تغییر می کند. مخصوصا در فضای مرطوب، پوست تار به اصطلاح شل می شود و ساز صدای خیلی بمی پیدا می کند. کاسه سه تار معمولاً از ترکه های چوب ساخته شده و ملاقه ای شکل است، اما کاسه تار را از کُنده درخت توت می سازند. به این صورت که کنده درخت توت را از وسط به دو نیم می کنند و طبق الگویی داخل انها را می تراشند و به یکدیگر متصل می کنند. اگر بخواهیم از نظر مضراب این دو ساز را با یکدیگر مقایسه کنیم، مضراب سه تار معمولاً توسط ناخن زده می شود و ناخن انگشت سبابه به صورت رفت و برگشت سیم را به صدا در می آورد، اما مضراب تار یک قطعه کوچک فلز برنجی است که در انت های آن موم قرار می گیرد. انرژی مضراب تار از حرکت مچ تولید می شود و مضراب بین انگشت های شصت، سبابه و انگشت میانی قرار می گیرد و با حرکت بالا و پایین مچ، به سیم ضربه می زند. اگر از نظر شخصیتی بخواهید در نظر بگیرید سه تار مانند دختر (ظریف و طناز) است و ساز تار مانند پسر (قوی و چابک) است. پس سعی کنید با آنها مانند روحیاتشان برخورد کنید.

تار بهتر است یا سه تار؟

اگرچه این سوال را خیلی از هنرآموزان می پرسند اما خوب این سوال مقداری بی معنی است؛ زيرا واقعاً هیچ سازی به دیگری برتری ندارد. شما باید ببینید به کدامیک از سازها بيشتر علاقه دارید. از نظر هزينه، ساز سه تار ارزانتر از تار است به عنوان مثال اگر یک سه تار معمولی و مبتدی ۴۰۰ هزار تومان باشد یک تار مبتدی ۲ میلیون تومان است. اما پیشنهاد می کنم اگر بین تار و سه تار تردید داريد، با سه تار شروع کنید، بعد از تمرین و یادگیری سه تار، ساز تار را نیز راحت تر یاد خواهید گرفت. اگر هم فکر می کنيد که ادامه نخواهید داد، هزینه زیادی نکرده اید. یادگیری ساز تار کمی مشکل تر است. من نیز ابتدا یادگیری را با سه تار شروع کردم و بعد از آن ساز تار را تهیه و تمرین کردم و اینگونه خیلی راحت و سریع تکنیک های تار را نیز آموختم. زيرا واقعاً در نوازندگی تفاوت چندانی باهم ندارند و تنها در نحوه مضراب زدن تفاوت دارند. اما اگر شما از همان ابتدا قاطعانه تصمیم به یادگیری تار دارید، پس در اولین مرحله یک تار خوش صدا و استاندارد را تهیه کنید تا با نواختنش لذت ببرید و انگیزه پیدا کنید.

چگونه از ساز سه تار نگهداری کنیم؟