چگونه از ساز سه تار نگهداری کنیم؟

ساز سه تار از سازهای زهی زخمه ای است که آن را از خانواده تنبور می دانند .این ساز در مقایسه، نزدیک ترین ساز به تار است و معمولا هنرجویان کلاس آموزش سه تار با نواختن تار هم آشنا هستند.مواد اصلی ساخت این ساز چوب، فلز، زه و یا نخ های نایلونی است .این ساز از قدیم تا به امروز تغییرات چشم گیری داشته است.هر چه بیشتر از عوامل فرسودگی ساز سه تار بدانیم بهتر می توانیم از آن پیشگیری کنیم.در نتیجه میتوان صدای خوب آنرا ماندگار و یا حتی بهتر کنیم.اگر شرایط نگهداری از سه تار به خوبی رعایت نشود ، دچار مشکلاتی از قبیل خالی کردن زود به زود کوک و همچنین پوسیدن چوب صفحه و کاسه میشود.نوازندگان این ساز را به صورت نشسته و افقی روی ران پای خود قرار می دهند .و با یک دست دستان یا پرده ها می گیرند و با انگشت دست دیگر مضراب می زنند.از نظر تاریخی استفاده از این ساز به دوران صفویه برمی گردد که تصاویر آن در دیوارنگاری ها و نگارگری های صفوی و قاجار دیده می شود.سه تار از جمله سازهای بسیار زیبا و اصیل ایرانی است.این ساز زیبا بسیار هم حساس است.

جلوگیری از پوسیدگی و برجا ماندن هارمونی ساز سه تار

در نگهداری سازها، تغییر فصول منجر به ایجاد تغییرات بنیادی و باطبع نوع صدا دهی آنها خواهد شد. تغییرات اقلیمی هر فصل در محیط اطراف در درجه اول برای نوازنده منجر به تغییرات فیزیکی در نوع صدای سازمی شود. به همین دلیل برای حفظ کیفیت فیزیکی ساز در شرایط متفاوت آب و هوایی توصیه هایی وجود داردکه نیازمند شرایط بهینه نگهداری از ساز تار و سه تار می باشد.

شرایط بهینه نگهداری از ساز

یکی از شرایط ایده آل برای سازهایی شبیه سه تار ، آب و هوای معتدل بهاری می باشد. بارش های پراکنده و نه چندان مداوم بهاری در کوتاه مدت موجب افزایش سطح رطوبت منطقه می شود و از طرفی وجود ابرهای پراکنده و وزش های مداوم باد و جریانان هوایی منجر به سطح ناپایدار رطوبت و حفظ شرایط متعادل خواهد شد. در نتیجه سازهایی مانند تار که دارای مشکل اصلی افت پوست کاسه در فصول سرد و یا گرم سال هستند ، فصل بهار بسیار ایده آل است .

نگهداری از ساز در کیس و کاور مخصوص

پیشنهاد می کنيم برای نگهداری از ساز خود، کاورهایی از جنس فایبرگلاس تهیه کنید و اگر کاورهای نازک و پلاستیکی دارید آنها را کنار بگذارید. چند بار برای خود من پیش آمده است که به خاطر مقاوم نبودن جنس کاور سازم، به محض اينکه سازم به جایی برخورد کرده دچار آسب شده و حتی یک بار کاسه سازم ترک برداشته است. کاورهای فایبرگلاس نه تنها بسيار سبک هستند بلکه به اندازه کافی مقاوم هست و در نتيجه در مراقبت از ساز شما بسیار تاثیرگذارند.

انواع کیس

کیس ها به دو دسته سخت و نرم تقسیم می شوند. کیس های سخت یا جعبه ها ایمن ترند دارای اسکلت یا چارچوب هستند و خم و تا نمی شوند ولی کیس های نرم یا کاورها که سبک ترند، انعطاف دارند. سطح داخلی همه کیس ها و کاور ها باید از جنس اسفنج، فوم، پارچه نرم، خز و یا مواد نرم مشابه باشد. بدن یا چهارچوب کیس های سخت می توانند از چوب، ورق پلاستیکی، مقوای ضخیم چند لایه، فایبرگلاس، اسفنج فشرده یا فیبر ساخته شود.سطح خارجی کیس های نرم و یا کاور ها نیز می تواند از چرم مصنوعی، برزنت یا پارچه کتانی باشد.

اهمیت مکان نگهداری از تار

می دانید نگهداری از تار در محیط نامناسب چه آسیبی به ساز وارد می کند؟ به عنوان مثال محیط های مرطوب را در نظر بگیرید. رطوبت فراوان برای سازهایی که از چوب هستند بسیار مضر است زیرا با پوسیده کردن بدنه باعث فرسوده شدن ساز می شود و ساز به تدریج غیر قابل استفاده خواهد شد. کسانی که در محیط های مرطوب زندگی می کنند باید در نگهداری از تار دقت بیشتری داشته باشند. در نتیجه اولین کار برای نگهداری از تار این است که ساز شما شرایط محیطی مناسبی داشته باشد.

تغییر فصل یک عامل مهم در نگهداری از تار

علاوه بر رطوب هوا، تغییر شرایط آب و هوایی نیز در ساختار فیزیکی ساز تار تأثیرگذار خواهد بود. اگر تغییر دما در اثر تغییر فصول را در نظر نداشته باشید ممکن است برای خود دردسر ایجاد کنید. راه حل آن این است که حدالامکان دمای مکان نگهداری از تار را ثابت نگه دارید و اگر مدتی با ساز نمی نوازید و یا مدتی را در منزل نیستید، سازتان را رها نکنید و آن را داخل کاور و در جای مناسب قرار دهید. امن ترین حالت برای ساز وقتی میسر می شود که درون کاور نگه داری شود.

سعی کنيد همواره از رطوبت گير استفاده کنيد

اگر می خواهيد چوب ساز سه تار شما پوسیده نشود، سعی کنيد حتما از رطوبت گیر استفاده کنید. رطوبت گيرهايی که عموماً در دسترس عموم قرار دارد، رطوبت گير سيليکاژل است که معمولاً در بسته بندی به صورت پاکت های کوچک کاغذی می باشد که اکثر داخل جعبه بعضی لوازم خانگی یا جعبه کفش و يا وسايل الکترونيکی قرار داده می شود. سيليکاژل در واقع نوعی پليمر سه بعدی است که از واحدهای چهاروجهی دی اکسيد سيليسيم تشکيل شده است و جاذب خوبی برای موادی همچون آب، الکل، فنول ها، آمين ها و ... است. برای جلوگيری از جذب رطوبت در ساز خود، حتما یک یا دو بسته کوچک از اين نوع رطوبت گير را داخل کاور سازتان قرار دهيد تا رطوبت فضای داخل کاور را به خودش جذب کند تا چوب سازتان در برابر رطوبت دچار آسيب يا پوسيدگی نشود.

هميشه ساز خود را در جاهای خشک و غیر مرطوب قرار دهيد

هرگز ساز سه تارتان را نزدیک آشپزخانه یا حمام قرار ندهید. زيرا به هر حال در این قسمت های منزل رطوبت زیادتر است و این نکته را بدانید که رطوبت دشمن اصلی ساز است. همچنين دقت کنيد که سازتان را در طبقه های بالای کمد نيز قرار ندهید، به اين دليل که گرما در اين قسمت ها بیشتر بوده و باعث خراب شدن و آسيب جدی به ساز می شود. سازتان را داخل کاور و روی زمین قرار بدهید، حتی اگر مدت زیادی تمرین ندارید سعی کنيد هر 2 يا 3 روزی یکبار سازتان را از کاور بیرون بیاروید تا هوای کاور و اطراف ساز عوض شود.

هر 6 ماه يک بار سيم های ساز سه تار را عوض کنيد

به طور کلی به دلیل انگشت گذاری مداوم روی سیم های سه تار، اين سيم ها بعد از مدتی حالت اولیه خودشان را از دست می دهند. اگر دقت کنید بعد از چند ماه تمرين و نوازندگی حس خواهید کرد کمی صدای سازتان تغيير کرده و حالت ناکوک دارد و سازتان به اصطلاح زود کوک خالی می کند. بنابراين پیشنهاد می کنيم هر 6 ماه یکبار تمام سیم های سازتان را عوض کنید.

آویزان کردن ساز در دیوار ، هرگز !!!

از آویختن ساز به صورت نا مناسب و یا نا متعادل بر روی دیوار خودداری شود و در صورت ضرورت از دستگیره نگهدارنده مناسب دیوار کوب استفاده شود. هنگام آویزان کردن ساز باید به شرایطی از قبیل رطوبت محیط ، در معرض آفتاب نبودن، در معرض وزش باد کولر یا حرارت لوازم گرمایشی نبودن و … توجه نمایید.

استقرار سه تار

در ﻫﻨﮕﺎم آوﯾﺨﺘﻦ ﺳﺎز از ﻗﺴﻤﺖ ﮔﻮﺷﯽ ﻫﺎ ﺑﻪ ﻗﻼب و ﻫﺮ آوﯾﺰ دﯾﮕﺮي از ﻣﺤﮑﻢ ﺑﻮدن ﮔﻮﺷﯽ ﻫﺎ در ﻣﺤﻞ ﺧﻮد اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺣﺎﺻﻞ ﮐﻨﯿﺪ . ﮔﺎه ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻣﺎ و ﮔﺮم ﺷﺪن اﻧﺪك رﻃﻮﺑﺘﯽ ، ﻣﺤﯿﻂ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻃﺒﯿﻌﯽ در ﭼﻮب)ﻪ در ﻗﺴﻤﺖ ﭘﺎﯾﮥ ﮔﻮﺷﯽ و ﺳﺮ ﭘﻨﺠ ( وﺟﻮد دارد از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻪ و ﮔﻮﺷﯽ ﻫﺎ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ از دﺳﺖ دادن رﻃﻮﺑﺖ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﺷﻞ ﺷﺪه و از ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﯿﺮون ﻣﯽ زﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﻮﺟﺐ ﺟﺪا ﺷﺪن ﺳﺎز از ﻗﻼب و اﻓﺘﺎدن آن ﻣﯽ ﺷﻮد. -ﺖ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﺎز را ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﺗﮑﯿﻪ ﻣﯽ دﻫﯿﺪدقت کنید ﺳﺎز ﺑﺮ روي ﮐﺎﺷﯽ ﯾﺎ ﻫﺮ ﮐﻒ ﭘﻮش ﺳﺨﺖ و زﺑﺮ دﯾﮕﺮي ﻗﺮار ﻧﮕﯿﺮد ﺗﺎ رﻧﮓ ﮐﺎﺳﻪ دﭼﺎر ﺧﺮاﺷﯿﺪﮔﯽ و آﺳﯿﺐ ﻧﮕﺮدد . ﺗﺮﺟﯿﺤﺎً ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎز را روي زﯾﺮاﻧﺪازي ﻧﺮم ﯾﺎ ﭘﺎﯾﮥ ﺳﺎز ﻗﺮار داده و از ﺗﻌﺎدل ﺳﺎز در ﺣﺎﻟﺖ اﯾﺴﺘﺎده اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ. ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﻋﻨﻮان ﺳﺎز را در دﺳﺘﺮس ﮐﻮدﮐﺎن و اﻓﺮاد ﻧﺎآﮔﺎه و ﻧﺎﺷﯽ ﻧﮕﻪ ﻧﺪارﯾﺪ و ﺑﺮاي ﻧﺸﺎن دادن ﺳﺎز ﺑﻪ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﻓﺮاد ﺣﺘﻤﺎً ﺧﻮدﺗﺎن ﺷﺨﺼﺎً ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ و اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺎرت ﺧﻮد اﻧﺠﺎم دﻫﯿﺪ محل و روش قرار گرفتن سه تار اگرچه موضوع ساده ای به نظر می رسد ولی موضوع مهم و قابل توجهی را می توان در چهار حالت، افقی، عمودی، آویخته و پوشیده قرار داد

قرار دادن به حالت افقی

سه تار را روی یک سطح افقی به پهلو قرار دهید، به صورتی که صفحه آن عمود بر زمین گوشی های شماره ۲ و ۴ به طرف بالا باشند. سه تارهایی که ترکه ی پیشانی پهن تری دارند با ثبات ترند. بهتر است سه تار در حالت افقی در جایی مانند کنج اتاق، روی میز یا داخل قفس قرار گیرد.

وضعیت سه تار در حالت عمودی

سه تار را در حالت عمودی، طوری که دسته به طرف بالا باشد، در کنج اتاق در محل زاویه دار و روی پایه ی ساز یا استند قرار دهید و از تکیه دادن آن به سطوح کوتاه منحی لبه های صاف و صیقلی مانند لبه صندلی و میز کوتاه که امکان سر خوردن وجود دارد، پرهیز کنید.

وضعیت سه تار در حالت آویخته

سه تار را به پهلو روی دیوار یا یک سطح عمودی آویزان کنید، به صورتی که صفحه آن عمود بر دیوار یا سطح عمودی باشد. در این حالت سه تار از ساقه ی گوشی شماره ۱ یا ۳ به میخی که محکم به دیوار کوبیده شده، آویخته می شود. ایمنی این حالت، اگر از سالم بودن گوشی و محکم بودن میخ مطمئن باشید، بیشتر از دو روش پیشین است.

حمل سه تار

سه تار را میتوان داخل کیس و با در دست گرفتن دستگیره یا بند کیس به راحتی حمل کرد. هنگام حمل سه تار فاقد پوشش برای کنترل و ایمنی بیشتر بهتر است، ساز را از بیخ دسته طوری در دست گرفت، که کاسه مماس با بدن و دسته رو به جلو و تقریبا موازی با زمین باشد.

مسافرت

پیشنهاد می کنم با سازتان به مانند یک انسان رفتار کنید و با سازتان مهربان باشید. اگر به وسيله اتوبوس، هواپیما، یا قطار سفر می کنید، هرگز سازتان را در قسمت بار و انبار قرار ندهید. زيرا هيچ کس به اندازه يک نوازنده دلش برای ساز نمیسوزد و هیچ شناختی از نگهداری و مراقبت از ساز ندارد. قرار گرفتن ساز در قسمت بار، باعث می شود سازتان آسیب ببيند و يا دچار ضربه، شکستگی و ترک خوردگی يا حتی رطوبت شود که هيچکدام از اين اتفاقات برای سازتان خوب نیست. به خاطر دارم در یک سفر طبیعت گردی سازم در قسمت عقب میبنی بوس بود که نمی دانم به چه دلیل درب عقب مینی بوس باز شده بود و ساز به بيرون افتاده بود و هنگامی که برگشتیم حتی دیگر ساز را پیدا نکردیم و متأسفانه سازی را که بسيار دوست داشتم، از دست دادم. برای همین تاکید می کنم سعی کنيد سازتان را مانند فرزند خودتان بپنداريد و در سفر آن را کنار خودتان نگه داريد.

دما

برای نگهداری سه تار دمای معتدل و متوسط بسیار مناسب است. تاثیر نامطلوب سرما و گرما از کارایی، دوام و عمر ساز کم می کند. هنگام تغییر ناگهانی دما مانند زمانی که ساز را از دمای سرد به محیطی با دمای گرم منتقل می کنید باید ، فرصت سازگاری با دمای جدید به ساز داده شود.

نور خورشيد

نور مستقیم خورشید بر روی اجزای سه تار، مانند پرده ها، لاک و الکل، اتصالات و... تاثیر بد و نامطلوبی دارد. سه تار را در داخل کیس هم باید دور از نور آفتاب و در دمای مطلوب نگهداری کرد.

فشار

چوب در برابر فشار عکس العمل نشان میدهد .حتی نردبان های با قطر زیاد هم تحت فشار وزن خود به طرف دیوار خم می شوند .بهتر است ساز یا در جعبه بماند تا وزن آن تقسیم شود .یا آنرا از بالا و بوسیله گوشیها آویزان کنیم.همچنین در صورت استفاده نکردن طولانی از ساز بهتر است کوک آنرا پایین بیاوریم.حتی برای یک روز هم ساز خود را با فاصله به دیوار تکیه ندهیم .

ضربه های مضراب سیمی

بر اثر اصابت مضراب سیمی به قسمتی که مضراب میزنید یعنی بخشی از روی صفحه ، سائیدگی ایجاد می شود.سائیدگی به دلیل استفاده از مضراب می باشد .چرا که ناخن آنقدر تیز نیست که بتواند صفحه را خراش دهد.حتی المقدور سعی کنید که مضراب به صفحه نخورد.اما در صورت خراشیدگی بهتر است ساز را خدمت یک استاد کلاس آموزش سه تار ببرید تا بوسیله سنباده و لاک الکل، ساز را ترمیم کند.

حشرات

جنس چوب سه تار از درخت توت میباشد برای ساختن دسته ی ساز از چوب گردو هم استفاده میکنند که در این صورت دسته ی ساز سنگین میشود. چوب باید کهنه باشد تا طنین خوبی بدهد بعضی از سازندگان چوب تازه را درآب جوشانده تا شیره ی آن گرفته شود و سپس چوب را در زیر خاک یا پهن می گذارند تا خشک شده و حالت پوسیدگی پیدا کند.

کرم چوب، بید پشه ها و به ویژه موریانه حشراتی هستند که از چوب به عنوان ماده ای مغذی استفاده میکنند.زندگی اجتماعی این حشرات و حفر تونل های زیادی، به قطر تقریبی یک میلی متر، باعث نابودی چوب از درون می شوند.این نوع حشرات اغلب به چوب گردو علاقه مندند و به سرعت در درون آن گسترش می یابند.ولی چوب توت، بلوط و ماغون را کمتر مورد حمله قرار می دهند.به همین دلیل دسته سه تار در مقایسه با صفحه و کاسه در معرض خطر بیشتری قرار دارد.مشاهده اندکی گرد چوب در کیس یا محل نگهداری سه تار، می تواند دلیلی بر احتمال خوردگی چوب توسط حشرات باشد.
در این شرایط باید سوراخ تونل ها را با تزریق محلول حشره کش توسط سرنگ پر کرد.عدم نگهداری سه تار در محیط گرم و نیز در نزدیکی نقاط آلوده و موریانه خورده، لاک و الکل کاری مرتب و هوا دهی منظم ساز و قرار دادن قرص برنج و نفتالین بی بو در یک کیسه کوچک نایلونی که از چند جهتسوراخ می شود .گذاشتن آن در کیس، اقدامات مهمی در پیشگیری از حملات این حشرات به بدنه چوب سه تار می باشند.

شست و شوی دست ها

قبل از اینکه شروع به نواختن ساز سه تار کنید، دست های خود را با آب و صابون شسته و خشک کنید.وجود چربی، رطوبت و … انگشتان رنگ پرده ها را تغییر می دهد.همچنین صدا دهی را مغشوش، فرسایش و پاره شدن پرده ها و آلوده شدن دسته ساز را سرعت می بخشد.

امانت

سه تار خود را نه به کسی امانت دهید و نه از کسی سه تار امانت بگیرید. اگر در مکان عمومی مثل محل کار، اتاق تمرین،آموزشگاه موسیقی و یا صحنه کنسرت مجبور به ترک ساز حتی برای زمان کوتاهی هستید آن را به فرد مطمئنی بسپارید.

مرخصی

اگر برای مدت بیش از یک ماه نمی خواهید از سه تار استفاده کنید، آن را به اصطلاح به مرخصی بفرستید. برای این کار کوک ساز را پایین بیاورید؛ سیم ها را شل کنید; سه تار را داخل کیس قرار دهید; یک بسته جاذب رطوبت یا سیلیکاژل و نیز داروی ضد حشره بی بو یا قرص برنج در کیس بگذارید، در کیس را ببندید و آن را در محل دور از آفتاب و رطوبت و نیز با دمای معتدل قرار دهید.

حفاظت اجزای سه تار

لازمه حفاظت از اجزای تشکیل دهنده ی سه تار نیاز به تعمیر یا تعویض داشته باشند بهتر است آنها را به سازنده اش و یا تعمیرکار مجرب و مطمئن بسپارید. میزان تعریق دست برخی اشخاص زیاد است و یا عرق دستشان اسیدینگی بالایی دارد. این موضوع باعث از بین رفتن لاک و الکل سطح صفحه و دسته سه تار و در نهایت فرسایش چوب در محل تماس دست می شود. نظافت سه تار، شست و شوی دستها و استفاده از دئودورانت سرعت روند فرسایش را کند میکند. حاشیه صفحه سه تار، برای ایجاد شکل گرده ماهی یا پشت ماهی، هنگام تراش صفحه نازک میشود و نیاز به حفاظت دارد. برای این کار، سازنده سه تار، نوار نازکی از نی خیزران یا بوریا را به حاشیه محل اتصال ترکه ی پیشانی با صفحه میچسباند که زوار (یا زهوار) نامیده میشود و علاوه بر جنبه کاربردی و حفاظتی، قشه تزیینی هم دارد. برخی سازنده ها زوار را از چوب می سازند که دوام و عمر بیشتری دارد ولی غالباً موجب آزار ساعد در نزدیکی مچ دست راست نوازنده می شود.

سیم گیر

رایج ترین مشکلی که در سیم گیر های قالب دار به وجود می آید ترک خوردن آن و یا لب پریدگی گوشه های قلاب مانند نگهدارنده سیم است و در هر حال، سیم گیر باید تعویض شود.

خرک

روی یک طرف خرک صفحه علامت کوچکی بگذارید تا ساعتی از آن که به سمت دست است با طرف دیگر که به سمت سیم گیر است هنگام جایگذاری مجدد خرک اشتباه نشود. بهتر است برای هر سه تار دو خرک ساخته شود: خرک تابستانی و خرک زمستانی. در ستاری که حساس است و با سرد شدن هوا صدای گز می دهد از خرک زمستانی که کمی بلندتر از استفاده می شود.

گوشی ها

اگر یکی از گوشیها دچار شکستگی بال یا ترک خوردن ساقه شد و امکان ساختن نظیر آن وجود نداشت، باید هر چهار گوشی را عوض کرد. بال ها و قسمت بالایی ساقی هر چهار گوشی باید به خوبی لاک و الکل کاری شوند. برای چرخش راحت و آسان گوشی ها و افزایش زمان نگهداری کوک، لاک و الکل روی ساقه گوشیها و نیز جدار داخلی سوراخ های سردسته را با بنزین پاک کنید به ساقه گوشی ها پودر صابون بمالید. بهتر است برای پیشگیری از جابه جایی گوشی ها اعداد ۱ تا ۴ را در پایه ی آن ها و به ترتیب از شیطانک به طرف انتهای سردسته یاسر پنجه بنویسید.

سیم ها

زمان تعویض سیم ها به جنس سیم، محل نگهداری سه تار و میزان و چگونگی استفاده از ساز بستگی دارد. سیم های سه تاری که هر روز نواخته میشود و مرغوب و دور از رطوبت هم نیستند باید زودتر تعویض شوند. سیم های زرد و بم زودتر از سیم های سفید و مشتاق اکسیده و رنجه میشوند. کوفتگی و ایجاد انحنا در طول سیم و در محل پشت پرده ها را«رنجه شدن» می گویند که بیشتر در بالا دسته اتفاق می افتد و باعث می شود سه تار هنگام نوازندگی در بالا دسته صدای گز بدهد. زمان معمول و متوسط برای تعویض سیم ها حدود دو تا سه ماه است و هر ماه باید سیم ها را تمیز کرد. برای این کار یک تکه پارچه را به مقدار کمی الکل آغشته کنید و آن را با فشار دو انگشت شست و میانی، در طول هر سیم و فقط مماس با سیم، از شیطانک به طرف خرک بکشید تا سیم ها تمیز شوند. این کار سیم را در جاهایی که رنجه شده نیز صاف میکند. هنگام تعویض سیم ها هر چهار سیم را با هم باز نکنید و یک به یک عوض کنید تا محل خرک روی صفحه گم نشود و نیز مواظب باشید سیم های جدید تا خوردگی نداشته باشند.

سیم های سه تار از انواع سیم های صنعتی هستند و هنگام حدیده کردن و تولید این سیمها امواج نامرئی در طول آنها ایجاد می شود. بهتر است وقتی سیم سفید را از قرقره باز میکنید سر آزاد سیم را به گوشی ببندید و انتهای دیگر آن را که با سیم چین جدا میکنه و به سیم گیر ببندید و همین کار را برای سیم مشتاق هم تکرار کنید تا امواج نامرئی ۲ سیم به صورت همسو قرار بگیرند. در بیشتر سیم گیر ها که سیم گیر های قلابدار هستند برای جا انداختن سیم در برآمدگی قلاب مانند باید سر سیم را به شکل حلقه درآورد. یعنی حدود ۸ سانتی متر از انتهای سیم را دور بند اول انگشت کوچک حلقه کرد و محل تقاطع ضربدری سیم را با دو انگشت شست و اشاره دست دیگر محکم گرفت و با چرخش انگشت کوچک به طور منظم، آن را تاب داد.

امروزه از وسیله ای به نام سیم تاب نیز برای این کار استفاده می شود که کار با آن راحت تر است. حلقه ساخته شده در برآمدگی قلاب مانند سیم گیر قرار می گیرد و سر دیگر سیم، پس از گذشتن از زیر پرده شیطانک یا سیم بند، به گوشی وصل می شود. بیشتر گوشی ها سوراخی در ساقه و نزدیک بال ها دارند که نوک سیم در آن فرو می رود وسیم دور ساقه می پیچد. در غیر این صورت، با ساختن حلقه و و رد کردن ساقه ی گوشی از میان آن می توان سیم را طوری دوره گوشی پیچید که با چرخش آن در خلاف جهت حرکت عقربه های ساعت کشش سیم بیشتر و صدای حاصل زیرتر شود. دقت کنید دور های آخر سیم در نزدیکی سطح سردسته دور ساقه گوشی پیچیده شروند و نیز در سیم گیر و گوشی ها تیزی نوک سیم ها به طرف بیرون نماند و با دست لمس نشود.

پرده ها

اصطلاح پرده سالیان درازیست در موسیقی ما چه در موسیقی عملی چه نظری، مورد استفاده قرار می گیرد؛ هنوز هم پرده روی سازهای ایرانی به فرم گذشته استفاده می شود، البته این به معنای توقف روند اصلاح سازگاری و بهبود کیفیت در سازگری موسیقی ایرانی نیست.

یک نوازنده آماتور اولین بار که نحوه بستن پرده و گره زدن پرده های معمول تار و سه تار (که اکثرا” از روده گوسفند است) را ببیند حتما” این سئوال برایش پیش می آید که چرا تار و سه تار نباید مانند ماندولین و گیتار پرده های ثابت داشته باشند که هر سال مشکلات تعویض پرده یا تنظیم پرده (که بخاطر تماس دست با پرده های متحرک روی می دهد) را نداشته باشد؟

فواصل ریزتر از ربع پرده که در موسیقی ایران به وفور دیده می شود موجب شده، نوازنده زحمت استفاده از پرده های متحرک را بپذیرد و از پرده های ثابت استفاده نکند. اینجا یک سئوال پیش می آید که چرا کل پرده ها ( یعنی مثلا” از سی کرن به جای یک پرده دو پرده) بصورت ثابت روی ساز بسته نمی شود که اصلا” نیازی به بالا یا پاین کشیدن پرده نباشد؟

به جواب این سئوال هنگام نوازندگی با پرده های کامل می توان رسید! وقتی فاصله پرده ها به قدری کم شود که انگشت بین آن به خوبی قرار نگیرد لرزش سیم بوسیله گوشت دست گرفته می شود و صدای سیم تا حدی خفه می شود و ساز دیگر طنین مناسبی نخواهد داشت.

(پرده روی دسته سازها غیر از اینکه باعث سهولت پیدا کردن محل دقیق نت ها برای نوازنده می شود، نقش یک شیطانک را هم به عهده می گیرد! به این صورت که بر آمدگی پرده و فشار دست بر پرده لرزش سیم از محل پرده به قبل از آنرا قطع می کند که صدای شفافی هنگام زخمه زدن بوجود آید، پس برخلاف تصور عده ای که عقیده دارند تنبلی نوازندگان در پیدا کردن نتها موجب بسته شدن پرده روی سازها شده ، تولید صدای خالص بدون پرد ممکن نیست!)

این موضوع که چه پرده ای برای سازهای تار و سه تار مناسب است (که هم کیفیت صدایی خوبی داشته باشد هم دوام زیاد) اخیرا” بعضی از نوازندگان و سازگران را به جنب و جوش واداشته و تجربیات جالبی هم در این سالها به دست آمده.

پرده های معمولی که روی تار و سه تار (و سازهای محلی مثل تنبور و گاهی دوتار) بسته می شوند، روده گوسفند هستند. این پرده ها نسبت به پرده ها یی که در ادامه ذکر خواهد شد زبرتر و کم دوامتر هستند ولی در جابجایی ها روی نتهایی که متغییر است، نرمتر و لغزنده ترند. این پرده ها بطور میانگین حدود یکسال تا یکسال و نیم در دست یک نوازنده متوسط کارایی دارد(بدون آغشته کردن آن به مواد نگهدارنده دیگر) و پس از آن یکی پس از دیگری باز می شود ( متفاوت بودن جنس پرده، رطوبت محل نگهداری و استیل دست چپ نوازنده در طول عمر پرده تاثیر زیادی دارد، همین پرده در شرایط مناسب آب و هوایی و با استیل مناسب می تواند بیش از ۳ سال عمر کند)

رطوبت هوا مخصوصا” در تابستان که کولرهای آبی در منازل ایران استفاده می شود ضربه زیادی به ساز و مخصوصا” به پرده ساز (از جنس روده گوسفند) می زند.

گاهی در تابستان پس از باز کردن جعبه ساز متوجه شوید.چند پرده پاره شده، برای جلوگیری از این اتفاق بسته های رطوبی گیر ( که معمولا” در جعبه های لوازم الکتریکی هم هست) را در جعبه ساز بگذارید تا محیط نگهداری ساز مرطوب نباشد.

همانطور که در بالا ذکر شد، استیل دست چپ نوازنده و میزان اصطکاک آن با پرده در طول عمر پرده نقش مهمی دارد. نوازنده باید سعی کند تا حد امکان کمترین تماس را با پرده داشته باشد، این هم به سرعت در حرکت افقی دست روی دسته کمک می کند هم از ساییدگی پرده می کاهد. پرده های معمولی (روده گوسفند) بخاطر قیمت پائین و سهولت در بستن روی ساز، بیشترین آمار فروش را (نسبت به انواع دیگر پرده) از آن خود کرده است.

پاره شدن، شل شدن یا باز شدن دستان ها یا پرده های سه تار نشانه فرسودگی آنهاست و باید تعویضشان کرد. با فرسوده شدن دو یا چند پرده باید همه پرده ها را عوض کرد، چون پرده ها تقریباً همزمان که نمی شود و بستن پرده های جدید در بین پرده های کارکرده باعث میشود سه تار صدای گز بدهد. سرعت فرسودگی پرده های سه تار به نوع آب و هوا، یعنی مقدار رطوبت و دما، زمان استفاده از سه تار، مقدار و میزان اسیدینگی عرق دست، کیفیت و نوع پرده و چگونگی نظافت دست ها بستگی دارد.

برای تعویض پرده ها، پرده های کهنه و فرسوده را با تیغ یا چاقوی تیز از محل شیار دسته ببرید و دسته سه تار را با یک تکه پارچه تمیز کنید. ضریب طول حدود ۵۰ سانتی متر برای بستن پرده های چهار لا، و حدود ۴۰ سانتی متر برای بستن پرده های سه لا کافی است. کلاف زه یا پرده ای را که از روده گوسفند تهیه شده باز کنید و یک سر آن را بگیرید و تمام طول زه را از لای یک تکه پارچه بکشید تا پرز های آن گرفته شود. اندازه ی لازم از زه را ببرید و با یک دستمال خیس آن را کاملا مرطوب کنید. پرده ها به ترتیب از بیخ دسته بسته می شوند. سه تار را افقی قرار دهید و زه یا پرده بریده شده را در محلی که تقریبا ۵ سانتی متر بالاتر از محل اصلی آن است از جلوی دست و عمود بر آن آویزان کنید.

حدود ۵ سانتیمتر از پرده را روی دسته و عمود بر شیار دسته بگذارید و با انگشت شست دست چپ آن را نگه دارید. انتهای دیگر پرده – انتهای راست - راسته یا چهار بار دور دسته و به طرف پایین ایا بیخ دسته ببندید. انتهای راست را از سمت چپ پرده وارد شیار دسته کنید و از سمت راست بیرون بکشید و یک گره ساده بزنید. بدون اینکه انتهای راست را گم کنید دوباره آن را از سمت چپ وارد شیار کنید و کمی از طرف راست بیرون بکشید. انتهای چپ پرده را از زیر انتهای راست رد کنید و پس از عبور دادن از میان حلقه ایجاد شده، دو انتهای پرده را بکشید تا محکم شود. پرده بسته شده را با نوک ناخن های دو دست به طرف پایین یا بیخ دسته که ضخامت بیشتری دارد فشار دهید تا پرده با سر خوردن محل اصلی خود برسد و سفت شود هر دو انتهای پرده را از سه میلیمتری گره ببرید بر روی دسته بخوابانید. پرده در محل خود به تدریج خشک و محکم میشود.

نکات پیش گیری از فرسودگی ساز سه تار

• امن ترین مکان برای نگهداری ساز ، جعبه ی آن می باشد.
• در فاصله بین تمرین و یا اجرا در بهترین آموزشگاه موسیقی بهترین مکان جهت گذاشتن ساز پایه های ایمن نگهدارنده و یا جعبه ساز است.
• هنگام جابجایی با وسایل نقلیه و یا زمان مسافرت، هرگز هیچ نوع وسیله ای را روی ساز و جعبه آن قرار ندهید.
• از فاش کردن رمز قفل جعبه ی ساز برای دیگران خودداری نمائید.
• سه تار خود را به هیچ وجه در دسترس کودکان و در اختیار افراد آماتور قرار ندهید.
• از تماس مضراب ساز بر روی کاسه تار جلوگیری کنید.
• از آنجا که مواد مورد استفاده در ساختار ساز از مواد طبیعی و آلی تشکیل شده است، جهت جلوگیری از آفت های حشرات و موجودات ذره بینی استفاده از مقدار بسیار اندکی از نفتالین الزامی است.
• کوک ساز در حتما مطابق نت سی بمل دیاپازون کوک نمائید تا به دسته ی ساز فشاری وارد نشود.
  سیم اول سه تار نیم پرده پائینتر از دیاپازون یعنی سی بمل کوک میشود ولی در اجرا و نت نویسی نت دو خوانده و اجرا میشود.
• ساز خود را در فصل تابستان در معرض وزش باد های خنک کولر و اسپلیت قرار ندهید.
• برای تمیز کردن ساز از دستمال پارچه ای نرم بدون پرز و خشک استفاده کنید .
• در صورت اضطرار برای پاک کردن لکه ها از دستمال که رطوبت جزئی دارد استفاده کنید.
  دقت داشته باشید از به کار بردن پاک کننده هایی که مواد آن محتوی حلال هایی نظیر الکل ، تینر و مواد روغنی، برای جلا دادن بیشتر اکیداً خودداری کنید.
• در صورت عدم استفاده از ساز به مدت طولانی ، برای جلوگیری از چنگ شدن ، دسته کوک ساز را حتما شل کنید .
  چرا که رعایت این نکته ، سلامت ساز شما در درازمدت را تضمین خواهد کرد.
  آشنایی با ساز تار و چیزهایی که باید در مورد آن بدانیم