ساخت و تزئین چوب با استفاده از شیوه های گوناگون برای تولید اشیای مسطح، حجمی، تزئینی و کاربردی را «هنر درودگری» می گویند. تزئین آثار هنری چوبی در بیشتر موارد پس از ساخت بدنه انجام می شود؛ بدین ترتیب که بدنه اصلی شی را با انواع روش های نجاری و درودگری می سازند، سپس کار تزئین را به شیوه های مختلف بر سطح آن ها اجرا می کنند و یا به شکل لایه ی آماده می چسبانند.
همچنین در برخی از آثار هنری چوبی، ساخت و تزئین به صورت هم زمان انجام می شود. بسیاری از آثار چوبی که با روش های نجاری تولید می شوند و بدون تزئین هستند در زمره ی آثار هنری چوبی قرار نمی گیرند، زیرا جنبه ی کاربردی بیشتری دارند.
انواع آثار هنری چوبی
ساخت و تزئین چوب را به روش های تراش، برش؛ برش و بست و یا ترکیبی انجام می دهند. به تناسب بهره گیری از روش های ذکرشده، هنر درودگری سنتی به انواع مختلفی تقسیم می شود که عبارت اند از: خراطی، منبت کاری، مشبک کاری، گره چینی، معرق کاری، نازک کاری، خاتم کاری، معرق منبت، معرق خاتم و احجام چوبی.
ابزار و وسایل مورد نیاز برای ساخت صنایع دستی چوبی
برای ساخت و تزئین صنایع چوبی به طور کلی از ابزار و وسایل مختلفی استفاده می شود، که هرکدام از این ابزارها کارایی خاصی دارد. مهم ترین وسیله در صنایع دستی چوبی، همان چوب می باشد. برای صنایع دستی می توان از انواع چوب استفاده کرد. متداول ترین آن ها چوب گردو، شمشاد، راش، عناب و نارنج می باشد. از دیگر لوازم و وسایل این رشته هنری می توان به میخ، کاغذ، روغن جلا، چسب چوب، صدف، استخوان، عاج، بولستر، پودر رنگ های تیره، شیشه های رنگی، لاک و الکل، مفتول های برنجی ومسی اشاره کرد.
ابزارهای برش:
- انواع اره های دستی و ماشینی
- وسایل سوراخ کاری
ابزارهای تراش و پرداخت:
- انواع رنده
- چوب ساب
- مغار
- اسکنه
- سنباده
ابزارهای رنگ و تکمیل:
- انواع لیسه
- پیستوله
- قلم مو
- کاردک
ابزارهای بست و نگهدارنده و اتصال:
- انواع گیره
- چکش
- میخ کش
- نخ
ابزار و وسایل ایمنی:
- دستکش
- کلاه
- عینک
- ماسک
روش تولید آثار هنری چوبی
با توجه به روش های مختلف ساخت و تزئین چوب (تراش، برش، برش و بست و ترکیبی) و هنرهای چوبی در ادامه به شرح هریک از آن ها پرداخته شده است.
روش تراش
تراشیدن چوب ها برای ساخت و تزئین اشیا در شکل های مسطح و حجم دار با استفاده از ابزار متنوع را «چوب تراشی» می گویند. آثار خراطی و منبت کاری از محصولات این روش است.
- منبت کاری
منبت کاری از جمله هنرها و صنایع چوبی دستی است،که نقش و نگارهایی به صورت برجسته را به تصویر می کشد و از کنده کاری روی چوب حاصل میشود. اولین تاریخچه ی منبت کاری به گذشته های دور برمیگردد که با ابزار های ساده به کنده کاری روی چوب ها می پرداختند و البته به دلیل شرایط آب و هوایی مختلف و عمر نه چندان زیاد چوب مورد آسیب قرار گرفته اند و مقاومت خود را از دست داده اند .
- خراطی
هنر خراطی یکی از صنایع دستی ایران است که از دیرباز تا کنون رواج داشته و طرفداران خاص خود را دارد. این هنر به طور کلی بیشتر در مناطق و کشورهایی که چوب در آن یافت می شود دیده می شود. واژه خراطی ریشه عربی داشته و از فعل خرط به معنای تراش و متقارن سازی چوب یا جدا کردن پوست چوب است. برخی خراطی را با نجاری یکی می دانند اما این دو شاخه باهم کاملا تفاوت دارند. در هنر نجاری، نجار سعی می کند تا از کنار هم قرار دادن انواع چوب، احجام گوناگون ایجاد کند در حالیکه در هنر خراطی، خراط با تراش چوب حجم مورد نظر را ایجاد می کند. نمونه هایی از هنر خراطی را می توان در گهواره، پایه آباژور، پایه میز، شمعدان، ظروف چوبی و … مشاهده کرد.
روش بُرش
در ساخت و تزئین آثار هنری چوبی تنها از روش برش چوب بهره می گیرند. در این روش چوب را به شکل و اندازه های مختلف، براساس طرح و نقش برش زده و برای ساخت اشیای تزئین و کاربردی به کار می برند. آثار هنری مشبک و گره چینی چوب به این روش تولید می شوند.
- گره چینی
در اصطلاحات هنری گره چینی به مجموعه ای از شکل های هندسی گفته می شود که با نظم، ترتیب و پیچ و شکل های هماهنگ و قرینه در کنار هم چیده شده اند؛ در تعریفی دیگر گره چینی را یک ترکیب هماهنگ از شکل های هندسی به هم پیچیده، موزون و جذاب می دانند که با استفاده از خط های راست شکل گرفته اند. گره چینی از اتصال قطعات برش خورده ی چوبی و شیشه های رنگی هم اندازه، به نام آلات و لقط به یکدیگر ایجاد می شود.
- مشبک
یکی از صنایع دستی _کاربردی ((مشبک چوب )) نام دارد .مشبک کاری اغلب با دیگر هنر های مرتبط با چوب (خصوصا منبت) همراه می شود. برای اجرای مشبک کاری ، پس از پیاده کردن طرح مورد نظر بر روی چوب ، قسمتهای منفی طرح را به کمک ابزاری چون مغار و اره مویی خارج می سازند ،تا طرح اصلی به صورت مشبک باقی بماند .معمولا طرح باقی مانده را نیز منبت کاری میکنند تا طرح ، بُعد پیدا کند و زیبا تر شود .
روش بُرش و بست
بریدن، کنار هم چیدن و چسباند قطعات چوب و مواد دیگر (صدف، استخوان و فلز) برای ساخت پوششی تزئین را «برش و بست» گویند. برش و بست برای ساخت و تزئین پوشش آثار چوبی به شیوه های گوناگونی انجام می شود که آثار معرق کاری، نازک کاری و خاتم کاری محصولات این شیوه ها به شمار می روند.
- معرق کاری
معرق کاری نوعی اثر هنری است که تکه های ریز چوب، فلز، پارچه،کاشی و... به زیبایی و در شکل های متفاوت در کنار یکدیگر قرار می گیرند. معرق کاری ایجاد طرح و نقش با استفاده از خرده های ریز بر روی صنایع دستی است. معرق کاری از هنرهای زیبایی است که در دوره سلجوقیان به اوج خود رسید. آثار به جای مانده از قرن ششم هجری به خوبی ظرافت های معرق کاری سلجوقی را نشان می دهد.
در قرن هشتم هجری می توان خارق العاده ترین معرق ها را توسط هنرمندان ایرانی دید. ایرانیان توانستند این هنر کهن را با زیباترین اشکال هندسی و با به کارگیری علم ریاضی ایجاد کنند.
تا قبل از این دوران معرق کاشی بیشتر رایج بود ولی هنرمندان ایرانی معرق را بر روی سطوح کوچکتر و ظریف تر نیز مورد استفاده قرار دادند. هنر مشرق زمین مدیون معرق کاران ایرانی است.
- خاتم کاری
خاتم هنر آراستن سطح اشیاء با مثلث های کوچکی است که طرحهای گوناگون آن همواره به صورت اشکال منظم هندسی بوده است . این شکل های هندسی را با قرار دادن مثلث هایی کوچک در کنار هم نقشبندی می کنند . می توان گفت کار خاتم نقشه های هندسی تشکیل شده از مثلثهای متساوی الاضلاع است که از عاج ، استخوان ، چوب و مفتول برنج ساخته شده و معمولا به ضخامت دو میلیمتر در سطح اشیاء چسبانده می شوند.
نازک کاری روی چوب چیست؟ و چگونه این عمل انجام می شود؟
