بهترین و معروف ترین نوازندگان سنتور از زمان قاجار تا به امروز چه کسانی هستند؟

نغمه های برخاسته از ساز سنتور را می توان آوای دل انگیز زندگی دانست که گنجینه ای ارزشمند را در وادی بی انتها موسیقی بر جای گذشته اند. محمد حسین خوانی سنتور، محمد صادق خان، حبیب سماعی حضور، علی اکبر شاهی، ابوالحسن صبا، فرامرز پایور، پرویز مشکاتیان، اردوان کامکار از جمله هنرمندان برجسته ای هستند که توانستند با آرشیوی از آثار فاخر، بخش انکار ناپذیری از تاریخ موسیقی ایران زمین را شکل دهند. ایران مهد هنر و تربیت نوازندگان شاخص است که تاثیر شگرف بر روح جامعه بر جای گذاشته اند که وقت مجال نمی دهد که خلاقیت و نبوغ تمامی آنها را مرور کرد.

محمد حسن خان (سنتور خان)

محمد حسن خان از پیشکسوتان نوازنده سنتور است که در قرن سیزدهم و اوایل سلطنت ناصرالدین شاه به عنوان یک معلم کار بدل، نغمه های موسیقیایی بی بدیعی را به همگان ارزانی می داشت تا حدی که ایشان را به سنتور خانه و یا سنتور چی نیز می نامیدند.

با ورق زدن تاریخچه سنتور نوازی در ایران، میتوان شاهد آثار این نابغه موسیقی بود که با تسلط بر زیر و بم ساز، شاگردان صاحب سبکی را نیز تربیت کردند که از جمله می توان محمد صادق خان، حبیب سماعی حضور، میرزا علی اکبر شاهی، میرزا اسدالله و حسن سنتور را نام برد که به زیبایی تمام و کمال، مولفه های سنتورنوازی را به نمایش می گذاشتند.

محمد صادق خان (سروالملک)

آثار شنیدنی محمد صادق خان را می توان امضای ذوق و توانمندی درونی ایشان دانست که با مهارت ارزنده، اندیشه های هنری خویش را به شکل آوایی عامه پسند به تصویر می کشیدند.

ایشان در بین اهالی هنر و مردمان موسیقی دوست، با القاب آقا محمد صادق خان، محمد صادق خان و رئیس یاد می شدند. ایشان همواره دغدغه تربیت شاگردان را داشتند و توانستند دانش و تجربه خویش را به طور تمام و کمال به شاگردان پرآوازه ای مانند سماع حضور، مشیر همایون، علی اکبر شاهی، حسن سنتوری، خانم زینب و گلعذار منتقل کنند.

شاگردی در جوار خانواده برای فراگیری تکنیک ها و مفاهیم کمانچه سبب شد این هنر ارزنده را نیز با مهارت بیاموزند همچنین لذت واضحی که از سنتور ایشان شنیده می شود بی ارتباط با آموزش از علم استاد محمدحسن خان نبود.

حسن خان سنتوری

حسن سنتوری از شاگردان محمد صادق خان سرورالملک است.او را با نام حسن خان نیز میشناسند و نباید با محمد حسن خان یا (سنتورخان) اشتباه گرفت. او با علی اکبر شاهی و سماع حضور هم دوره بوده است به دلیل پیش تر بودن او یک صفحه از سنتورنوازی او در راست پنجگاه، آواز راست، دو گاه و رِنگ موجود میباشد.

حبیب سماع حضور

بدون اغراق حبیب سنتوری را می توان هنرمندی پرآوازه دانست که همچون ستاره ای درخشان در نواختن سنتور و تنبک در دوران قاجار می درخشیدند و کارنامه خیره کننده بر جای گذاشتند.

ایشان الفبای سنتور نوازی را از محمد صادق خان آموختند. اگرچه مستنداتی درباره استاد تنبک در دسترس نیست. علاقه به سنتورنوازی، ایشان را بر آن داشت که دانش و تجربه خویش را کامل به فرزند یعنی حبیب سماعی و خواهرش عندلیبا السلطنه نیز بیاموزند.

این هنرمند تاثیر گذار عرصه سنتور نوازی، برای نواختن هنرمندانه، آدابی را رعایت می کردند به طوری که بدون وضو دست به ساز نمی زدند و هنر نمایی با این ساز را نوعی انس و الفت و راز و نیاز با معبود میپنداشتند.

علی اکبر شاهی

یکی از دیگر هنرمندان دوره ی قاجار و از شاگردان محمد صادق خان. او برای میرزا علی اکبر که نایب السلطنه ی ناصرالدین شاه بود سنتور نوازی می کرد. بعد از فراخوانی توسط شاه، به علی اکبر خان شاهی ملقب شد. از مشهور ترین شاگردان او می توان ابوالحسن صبا را نام برد. صفحه ی دلنواز در دستگاه شور و در آلبوم صد سال سنتور، از آثار اوست.

حبیب سماعی

حبیب از کودکی توسط پدرش با ساز ضرب و تنبک آشنا شد. او در دوره ی خود تنها نوازنده ی سنتور بود و سنتور در معرض انقراض قرار داشت و به تنهایی شیوه ی سنتورنوازی را روایت می کرد. سماعی در رادیو تهران با حقوق ناچیز نوازندگی می کرد و با رد درخواست افزایش حقوق او، رادیو را ترک کرد. آثار وی از چند لحاظ متفاوت بود: با مضراب بدون نمد سنتور و با ظرافت های بسیار می نواخت. از شاگردان او می توان به نورعلی برومند، قباد ظفر،مرتضی عبدالرسولی، مهدی ناظمی و از همه مهم تر ابوالحسن صبا اشاره کرد. مهدی ناظمی از سازنده های مشهور سنتور بود.

ابوالحسن صبا

ابوالحسن صبا متولد 1281 در خانواده ای اهل هنر، ادبیات و طبابت بود. او از کودکی سه تار و موسیقی را از پدر خود آموخت و در سن 12 سالگی به فراگیری موسیقی پرداخت. در سال 1302 به مدرسه ی موسیقی که توسط علی نقی وزیری تاسیس شده بود رفت و علم موسیقیایی خود را افزایش داد. او سنتور را از علی اکبر شاهی فرا گرفت، اما علاوه بر سنتور بر سازهای ویولن، تار، سه تار،کمانچه، نی و ضرب نیز تسلط داشت. ساز تخصصی او ویولن به استادی حسین هنگ آفرین و سه تار بود. وی در سال 1306 در رشت مدرسه ی موسیقی را تاسیس کرد. آثار پربار بسیاری از صبا به جا مانده است، از جمله: کتاب های دوره ی ویولن و سنتور، ردیف کامل آوازهای ایرانی و ... از قطعات معروف او نیز می توان به زردملیجه، دیلمان، در قفس و کوهستانی اشاره کرد.او شاگردان بسیاری را پروراند که چندی از آن ها را نام می بریم: فرامرز پایور، غلامحسین بنان، علی تجویدی، حسین تهرانی، داریوش صفوت، همایون خرم و.. هم اکنون منزل ایشان واقع در خیابان ظهیرالاسلام به موزه ی صبا تبدیل شده است و بازدید از آن برای عموم آزاد است.

نورعلی برومند

نورعلی خان برومند در سال 1285 در تهران به دنیا آمد. او از اساتید بزرگ و تاثیرگذار موسیقی ایران بود. او موسیقی را از کودکی با آموختن تنبک آغاز کرد و رفته رفته در سازهای تار، سه تار، سنتور، تنبک و کمانچه به تبحر خاصی رسید. او آواز را نیز تدریس میکرد. نورعلی برومند و ابوالحسین صبا در کلاس تار و سه تار دوریش خان همکلاسی بودند. پس از چندی برای ادامه تحصیل به برلین سفر کرد و علاوه بر تحصیل، موسیقی غرب و پیانو را نیز آموخت. پس از بازگشت به ایران، به بیماری چشمی دچار شد و تا آخر عمر بینایی خود را از دست داد، اما همچنان در مدارس و دانشکده های مختلف تدریس می کرد. او علاوه بر درویش خان از محضر استادان موسی معروفی، حبیب سماعی و اسماعیل قهرمانی بهره مند شد و اساتید بزرگی را تربیت کرد. نورعلی برومند در سال 1355 دار فانی را وداع گفت.

مهدی ناظمی

مهدی ناظمی در 1289 در شهر یزد به دنیا آمده است. او بزرگترین سازندۀ سنتور در ایران میباشد که پس از فوتش بسیاری از هنرمندان سعی در حفظ هنر او داشتند . مهدی ناظمی شاگرد مستقیم حبیب سماعی به حساب می آید که سنتورنوازی را به صورت تجربی و با بردباری و صبر بسیار آموخت.

او از کودکی با سنتور آشنا شد . برای آموختن آن به تهران و نزد حبیب سماعی رفت. وی در ان هنگام که ساخت سنتور روی اصول و قواعد درستی نبود ، شروع به ساختن این ساز کرد و در فن خود مهارت بسزائی داشت. سنتورهای ساخت این استاد علاوه بر ایران ، در بسیاری از کشورهای دیگر رایج است و مشتاقان فراوانی دارد. ناظمی در نوازندگی سنتور نیز پنجه ای شیرین داشت و نوار و صفحاتی با تاج اصفهانی و جلیل شهناز ، در دستگاه های "بیات ترک" ، "ابوعطا" ، "شور" ، "سه گاه" ، و "دشتی" پر کرده است.

حسین ملک

وی در تیر ماه 1304 در تهران چشم به جهان گشود. او دو برادر داشت که یکی تنبک و دیگری ویولن وکمانچه مینواخت. او نزد استادان حبیب سماعی، ابوالحسن صبا، نورعلی برومند، حسین یاحقی، ابراهیم منصوری و اساتیدی دیگر سنتور را آموخت. حسین ملک فعالیت های بسیاری در رادیو و تلویزیون داشت. او علاوه بر سنتور نوازی در ساخت سنتور نیز تبحر داشت و تغییراتی در ساز سنتور داد.

رضا ورزنده

غلامرضا مرشد ورزنده در سال 1305 در شهر تهران چشم به جهان گشود. از نقط قوتش مهارت در بداهه نوازی بود. وی هم دوره با استادان فرامرز پایور، منصور یاحقی، علی تجویدی، ابوالحسن صبا، حسین تهرانی و مرتضی محجوبی بود و همراه با برخی استادان در رادیو فعالیت می کرد. از دیگر ویژگی های این نوازنده ابعاد ساز، نحوه خرک گذاری، مضراب سرپهن و انداختن حوله ای برروی ساز بود. ورزنده شاگردی نداشت به همین دلیل سبک و سیاقش ادامه پیدا نکرد. او در سال 1355 فوت کرد.

فرامرز پایور

نوازند ی سنتور و متولد سال 1311 در تهران است. او پرورانده ی استاد ابوالحسن صبا بود و از سن 17 سالگی نزد ایشان به فراگیری موسیقی پرداخت و به یک از برجسته ترین شاگردانشان تبدیل شد. پس از درگذشت استاد صبا، نزد استادان عبدالله دوامی، موسی معروفی و نور علی خان برومند ردیف درویش خان و میرزا عبدالله را فراگرفت. در سال 1341، توسط وزارت فرهنگ و هنر برای ادامه تحصیلات کلاسیک به انگلستان فرستاده شد. بازگشت فرامرز پایور از انگلستان مصادف با برگزاری جشن های هنر شیراز شد. او و گروهی از اساتید هرسال، آثار موسیقی ملی را در این جشن ها اجرا می کردند. از شاگردان او می توان به محمدرضا شجریان که نزد او سنتور و ردیف های آوازی را فرا گرفت اشاره کرد. آثار بسیاری از فرامرز پایور به جای مانده است از جمله کتاب های سی قطعه چهار مضراب، دستور سنتور، قطعات مجلسی و آلبوم های بسیار با همکاری هنرمندان بزرگی همچون محمدرضا شجریان، عبدالوهاب شهیدی، پرویز یاحقی، جهانگیر ملک، حسن ناهید، شهرام ناظری و محمد اسماعیلی و... استاد فرامرز پایور سرانجام در 18 آذر 1388 بر اثر حمله ی مغزی چشم از جهان فرو بست.

مجید کیانی

وی در سال 1320 در تهران به دنیا آمد. او موسیقی را در هنرستان آزاد موسیقی ملی آموخت. تحصیلات خود را در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران و سوربن پاریس ادامه داد. از استادان بنام او می توان به داریوش صفوت، نورعلی برومند و عبدالله دوامی اشاره کرد. کتاب هفت دستگاه موسیقی ایرانی اثر اوست. سنتورنوازی وی با مضراب بدون نمد است.

ارفع اطرایی

او در سال 1320 در تهران به دنیا آمد. وی تحصیل کرده ی هنرستان موسیقی ملی ایران است. از استادان او می توان به ابوالحسن صبا، فرامرز پایورو محمود کریمی اشاره کرد. او فعالیت های بسیاری همچون اجرای ارکسترهای داخلی و خارجی، تدریس، تحقیق و پژوهش را انجام داده است. ارفع اطرایی اولین بانوی مدرس سنتور در ایران است و تالیفات بسیاری از جمله سنتور و ناظمی، فرهنگ لغات موسیقی ایرانی، بوی جوی مولیان و ... را دارد

رضا شفیعیان

وی در سال 1320 در تهران چشم به جهان گشود. او از محضر استادان ابوالحسن صبا، فرامرز پایور، نورعلی برومند، داریوش صفوت و ... بهره مند شد و ساز سنتور را به خوبی فرا گرفت. از دیگر فعالیت های او می توان به عضویت در ارکستر هنرهای زیبا، پایه گذاری گروه درویش، فعالیت در رادیو و همکاری با اساتید محمدرض شجریان، علی اصغر بهاری، پریسا و ... اشاره کرد. رضا شفیعیان مدرک کارشناسی خود را از دانشکده ی موسیقی تهران دریافت کرد. برخی از قطعات ایشان به کوشش علیرضا جواهری در کتاب گلچین چاپ شده است.

فضل الله توکل

او در سال 1321 در تهران به دنیا آمد. او موسیقی را با آموختن تنبک از حسین تهرانی آغاز کرد. سپس بعد از چندی نزد استاد خائفی شروع به یادگیری سنتور کرد. در ادامه ی زندگی هنری خود به شاگردی استاد بهادر نوذری، علی تجویدی درآمد و دوره های ردیف نوازی موسیقی ایرانی را فرا گرفت. از فعالیت های دیگر او می توان به نوازندگی در اکستر شماره 2 و3 رادیو، همکاری با خوانندگان بسیار، موسس ارکستر همنوازان صدا و سیما به همراهی اسدالله ملک می توان اشاره کرد. او همچنین با اساتید گلپایگانی، یاحقی، حبیب الله بدیعی، همایون خرم، ایرج خواجه امیری، اسدالله ملک همکاری داشت.

میلاد کیایی

میلاد کیایی در یکم مهرماه 1323 در تهران به دنیا آمد. او از 8 سالگی به فراگیری نوازندگی سنتور پرداخت و از برادرش که از شاگردان ابوالحسن صبا بود، ردیف موسیقی ایرانی را آموخت. پس از آن پله های ترقی و رشد را یکی پس از دیگری طی کرد و فعالیت های هنری خود از جمله ساخت موسیقی متن فیلم های مختلف، اجرای کنسرت های متعدد، تالیفات مختلف و ... را ادامه داد. از آثار مشهور او می توان به پگاه، طلوع، مهر و ماه و سارا اشاره کرد.

پرویز مشکاتیان

پرویز مشکاتیان در 24 اردیبهشت سال 1334و در شهر نیشابور به دنیا آمد. وی در ابتدا موسیقی را از پدرش حسن مشکاتیان آموخت و در سال 1353 در دانشکده ی هنرهای زیبای دانشگاه تهران قبول شد. او نزد استاد داریوش صفوت ردیف موسیقی سنتی و نزد استاد نور علی خان برومند ردیف میرزا عبدالله را فرا گرفت. از دیگر استادان او به محمد تقی مسعودیه، سعید هرمزی و یوسف فروتن می توان اشاره کرد. او در سال 1356 گروه عارف را با همکاری خوانندگان هنگامه اخوان و پریسا تشکیل داد، در همان سال با نظارت هوشنگ ابتهاج (ملقب به سایه) فعالیت خود را در رادیو شروع کرد و یک سال بعد با واقعه ی 17 شهریور 1357 به همراه جمعی از موزیسین ها از رادیو استعفا داد. در سال 57 با همکاری گروه عارف و شیدا (تاسیس محمدرضا لطفی) و هنرمندانی دیگر موسسه چاوش را تاسیس کردند و به ضبط آثار مختلف پرداختند. از آثار ماندگار آن دوره می توان به شورانگیز، مرا عاشق، رزم مشترک و پیروزی اشاره کرد. او در زندگی خود با هنرمندان بزرگی همچون محمدرضا شجریان، شهرام ناظری، محمدرضا لطفی، حسین علیزاده، ناصر فرهنگ فر و ... همکاری داشت و کتاب های بسیاری را تالیف و منتشر کرد، از جمله مجموعه تصانیف، بیداد و گل آوا. پرویز مشکاتیان همچون استاد پایور در سال 1388 درگذشت.

پشنگ کامکار

پشنگ کامکار فرزند حسن کامکار، در سال 1330 در سنندج به دنیا آمد. او از کودکی سنتور را از برادر بزرگ تر خود هوشنگ کامکار (که هم اکنون سرپرستی گروه کامکارها با اوست) فرا گرفت، سپس به فراگیری ردیف های موسیقی صبا توسط پدرش مشغول شد و پس از چندی آغاز به تدریس در مرکز فرهنگ و هنر سنندج کرد. پس از اجراهای متعدد در کردستان و رامسر و فعالیت در رادیو سنندج، موفق به دریافت مدرک کارشناسی خود از دانشکده هنرهای زیبای تهران شد. پس از چندی با راه اندازی گروه شیدا به همراه محمدرضا شجریان و محمدرضا لطفی، به روی صحنه رفت. پشنگ کامکار در گروه های شیدا، دستان و کامکارها (که همچنان پابرجاست) فعالیت کرد و در ایران و کشورهای مختلف کنسرت هایی را اجرا کردند. او در سال 1381 به مقام درجه یک هنری نایل شد. از او کتاب و آلبوم های بسیاری موجود است، از جمله آلبوم های به یاد صبا، فراق، گلگشت و تالیفات ردیف میرزا عبدالله، موج نو، یادگاران، شیوه ی سنتور نوازی و ...

آذر هاشمی

آذر هاشمی در سال 1332 در آبادان به دنیا آمد. او در هنرستان موسیقی ملی ایران تحصیل کرد و پس از دریافت مدرک کارشناسی خود به وینِ اتریش سفر کرد و تحصیلات خود را در رشته ی آهنگسازی و رهبری گروه کر ادامه داد و پس از 8 سال به ایران بازگشت. از جمله فعالیت های او می توان به تدریس در صدا و سیمای ایران، سرپرستی ارکستر ترنم، داوری جشنواره های فجر، عضویت در هیئت مدیره ی کانون مدرسان خانه موسیقی، همکاری با کانون پرورشی و فکری اشاره کرد.

جواد بطحایی

او در سال 1336 در خانواده ای هنر دوست در مشهد به دنیا آمد. وی موسیقی را از کودکی نزد پدر و برادرانش آموخت. پدرش مهدی بطحایی نوازنده ی تار و برادرانش نیز با موسیقی آشنا بودند. وی تئوری و سلفژ را نزد غلامحسین ظهیرالدینی فرا گرفت و در سال ۱۳۵۸ جهت تحصیل موسیقی وارد دانشکده هنرهای زیبا شد و از محضر استادانی چون مجید کیانی، فرامرز پایور و پرویز مشکاتیان بهره برد

سوسن اصلانی

سوسن اصلانی در سال 1341 به دنیا آمد. او موسیقی و سنتور را نزد استادان فرامرز پایور، محمد حیدری، محمد کریمی، ارفع اطرایی و همچنین همسرش حسین دهلوی فرا گرفت. از آثار او می توان به بوی پرچین، آلبوم نگاه گمشده و مجموعه قطعات کتاب رقص بهار اشاره کرد.

اردوان کامکار

کوچکترین فرزند حسن کامکار و بدون شک یکی از بهترین نوازنده های تاریخ سنتور ایران، اردوان کامکار است. او از کودکی و از سن 4 سالگی نزد پدرش به فراگیری سنتور روی آورد. در سال 1359 به تهران آمد و فعالیت موسیقیایی اش را به طور جدی تر ادامه داد. به کمک دو برادر بزرگ تر خود هوشنگ و ارسلان هارمونی، کنترپوان و اصول آهنگسازی را فراگرفت. او با تاکید بر برابری قدرت دست راست و چپ، نوازندگی سنتور را به سطح بالاتر و جدیدی رساند و گامی بزرگ برای معرفی سنتور نوازی نوین برداشت. در سال 1385 آهنگسازی و نوازندگی فیلم سنتوری را برعهده گرفت. آلبوم استودیویی سنتوری از آثاریست که پس از گذشت سال ها، همچنان مورد توجه مخاطبان است. از آلبوم های دیگر او می توان به ریزدانه های الماس، دریا اشاره کرد، وی در سال 1395، پس از سال ها نوازندگی 37 اثر از خود را در قالب کتاب نفیس مجموعه قطعات اردوان کامکار ارائه کرد، که این کتاب با استقبال زیاد مخاطبان رو به رو شد.

سیامک آقایی

او در سال 1352 در اهواز به دنیا آمد و موسیقی را نزد رویا حلاج آغاز کرد. از اساتید او می توان به مسعود شناسا، حسین ملک، پرویز مشکاتیان، محمدرضا لطفی، ناصر فرهنگفر و مجید کیانی اشاره کرد. وی در رشته ی موسیقی از دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران فارغ التحصیل شد. او در سطح موسیقی نواحی و بین المللی نیز فعالیت های بسیاری داشته است.

بیوگرافی و زندگی شخصی فرامرز پایور پدر سنتور ایران