در تمامی عملیات های نظامی ای که ترکیه در شمال سوریه انجام داده، همگی با چراغ سبز روسیه صورت گرفته است. یعنی این روسیه بوده است که مانع از اقدام جدی نیروهای سوریه یا نیروهای منتسب به آن، علیه عملیات نظامی ترکیه شده است.
ساعدنیوز: چرخش سیاسی آقای اردوغان در سوریه ریشه در چه مسائلی دارد و به چه دلایلی آقای اردوغان دست دوستی را به سمت اسد دراز کرده است؟
دکتر سجاد آتشبار: اگر روند تغییر و تحولات در سیاست خارجی ترکیه در طول یک سال اخیر را رصد کنیم، به نظر می آید که اقدام ترکیه نسبت به عادی سازی روابط با دمشق یا حداقل برقراری یک سری مراودات سیاسی و امنیتی با مقامات سوری خیلی تعجب آور نخواهد بود. در یک سال اخیر شاهد بودیم که ترکیه در سیاست های ایدئولوژیک و مواضع خصمانه در قبال دمشق تجدیدنظر کرده است. همین کار را درباره روابط خودش با اسرائیل، امارات متحده عربی و عربستان سعودی نیز انجام داده است.
ترمیم روابط با کشورهای مجاور رویکردی است که از یک سال گذشته و مشخصاً بعد از روی کار آمدن آقای بایدن در آمریکا شروع شده است. من فکر می کنم که روند ترمیم روابط با سوریه نیز باید در ادامه همین اقدام راهبردی اخیرالذکر تحلیل و بررسی کرد.
اما مشخصاً در رابطه با سوریه بحث هایی وجود دارد که مختص پرونده سوریه است و اقدام اخیر ترکیه نیز تحت تأثیر همین مباحث صورت گرفته است. در مقام تحلیل باید عرض کنم که دولت ترکیه بعد از این که حلب به دست نیروهای دولت سوریه و متحدین اش افتاد. از آن تاریخ به این سو، ترکیه امید خودش را نسبت به تغییر رژیم سوریه از دست داد. آنکارا به این نتیجه رسید که امکان تغییر نظام سیاسی و ساقط کردن دولت بشار اسد دیگر وجود ندارد. هرچند این موضوع علناً از سوی مقامات ترکیه مطرح نشده است، ولی در عمل از آن تاریخ، ساقط کردن دولت بشار اسد دیگر از دستور کار خارج شد.
بنابراین، ترکیه بر روی حمایت از مخالفین متمرکز شد و تلاش کرد تا بخش هایی از سوریه که در دستان مخالفین بود، حفظ شود تا موازنه موجود از بین نرود. ترکیه به این مخالفان به چشم یک کارت بازی در مذاکرات آینده سوریه نگاه کرد. در اصل حمایت از این گروه ها از سوی آنکارا با هدف داشتن یک اهرم فشار برای پیشبرد برنامه ها در راستای منافع منطقه ای ترکیه ادامه پیدا کرد. بنابراین، حمایت از مخالفین در همین چارچوب ادامه یافت و دیگر ساقط کردن رژیم اسد موضوعیتی نداشت.
به تدریج که تحولات پیش رفت و حمایت آمریکا از نیروهای کردی در شمال سوریه تشدید شد، اولویت نخست دولت ترکیه از ساقط کردن بشار اسد تغییر کرد به سمت مقابله با روند دولت سازی کردها در شمال سوریه. یعنی اولویت استراتژیک و راهبردی ترکیه در سوریه پس از قدرتگیری نیروهای کرد در شمال سوریه تغییر کرد و آن راهبرد تبدیل شد به جلوگیری از ایجاد یک دولت کردی در آن منطقه! در همین راستا، ما شاهد این بودیم که ارتش ترکیه، مناطقی را در شمال سوریه اشغال کرد. هدف از این اشغال، ایجاد یک نوار حائلی بود، که با حضور نیروهای ترکیه، و همین طور، نیروهای تحت حمایت آنکارا، تلاش شد تا کوریدوری که نیروهای کردی می خواستند در جنوب مرزهای ترکیه شکل بدهند، و در واقع، یک نوع محاصره شدن نیروهای ترکیه توسط نیروهای کردی پ ک ک را بشکنند؛ و مانع از ارتباط نیروهای کردی در نوار مرزی سوریه شوند.
اما طی ماه های اخیر شاهد این بودیم که دولت ترکیه بارها و بارها سخن از عملیات نظامی جدید در شمال سوریه به میان آورد و مدعی این بود که می خواهد ششمین عملیات نظامی خودش را در این منطقه شروع کند و بخش هایی مثل تل رفعت و منبج را از وجود نیروهای کردی پاکسازی کند. نکته ای که اینجا خیلی مهم بود، این است که ما نباید از این موضوع غافل شویم که در تمامی عملیات های نظامی ای که ترکیه در شمال سوریه انجام داده، همگی با چراغ سبز روسیه صورت گرفته است. یعنی این روسیه بوده است که مانع از اقدام جدی نیروهای سوریه یا نیروهای منتسب به آن، علیه عملیات نظامی ترکیه شده است. همین طور نیروهای نظامی روسیه و پدافند روسی ای که در آنجا مستقر بود با حملات ترکیه مدارا و مماشات کردند و ترکیه موفق شد با تلفات محدود، آن مناطق را تحت تصرف خودش درآورد.
این مسائل طبیعتاً نیازمند کاوش مستقل و فرصت بیشتر است که از دایره گفتگوی کنونی خارج است. این که چرا روسیه اجازه داد ترکیه آن مناطق را اشغال کند؟ خودش بحث مستقلی است. به هر حال، همان طور که عرض کردم، طی ماه های اخیر، دولت ترکیه مترصد انجام یک عملیات نظامی در آن منطقه بود و به شدت در پی آن بود که چراغ سبز جدیدی از مسکو برای انجام این عملیات بگیرد. اما در نهایت موفق به دریافت رضایت روسیه برای انجام این عملیات نشد.
در آخرین سفری که اردوغان به روسیه داشت و با پوتین در سوچی دیدار کرد، به نظر می رسد که پوتین خواسته ای را با آقای اردوغان مطرح کرده در ازای مطالبات ترکیه؛ از قرار معلوم، پوتین به اردوغان گفته است که ترکیه برای رفع دغدغه های امنیتی اش در شمال سوریه باید با دولت بشار اسد وارد روابط شود و با همکاری دولت اسد، این دغدغه ها را رفع کند.
به نظر می آید که ملاحظات جدی ترکیه درباره آینده سوریه و احتمال تشکیل یک نیمچه دولت توسط کردها، آنکارا را واداشته که به تدریج به سمت برقراری روابط سیاسی و امنیتی با دولت سوریه پیش برود. بدون تردید، قطع امید ترکیه از ساقط شدن دولت بشار اسد خیلی مؤثر بوده است. اما دغدغه های امنیتی ترکیه درباره فعالیت های نیروهای کردی در مرزهایش و پیشنهاد روسیه، ترکیه را بر آن داشته که در واقع، در این باب اقدامی را انجام دهد و به نظر می رسد که ترکیه به دنبال این است که بواسطه برقراری روابط مجدد با دولت سوریه – هرچند این روند بسیار سخت و پرچالشی خواهد بود و ریسک های فرآوانی در این روند وجود دارد و حتی احتمال به نتیجه رسیدن این ابتکار هم بسیار کم است – و به رسمیت شناختن غیررسمی دولت سوریه، امتیازاتی را از بشار اسد برای مقابله با نیروهای کردی در شمال سوریه دریافت کند.
بهترین سناریو برای ترکیه این خواهد بود که بشار اسد و دولت دمشق جواز یک عملیات نظامی را به نیروهای ترکیه بدهد. اما اگر واقع بینانه به این مسأله نگاه کنیم، این موضوع آن قدر هم محتمل به نظر نمی آید. بعید است که دولت سوریه علناً حاضر به دادن چراغ سبز به ترکیه برای توسعه دادن مناطق اشغال شده توسط ارتش ترکیه در داخل خاک سوریه باشد!
اما سناریوی دیگری که می تواند وجود داشته باشد، همکاری مشترک با دولت سوریه برای جلوگیری از ایجاد یک دولت مستقل یا خودمختار کردی در شمال سوریه است. با این نام و عنوان، شاید ترکیه بتواند همکاری هایی را با دولت دمشق کلید بزند. حتی می توانیم از عملیات هماهنگ شده توسط دوطرف هم سخن بگوئیم. البته این سناریو هم در شرایط فعلی چندان در دسترس نیست.
سناریوی دیگری که می تواند مطرح باشد این است که ترکیه تلاش کند، با همکاری های امنیتی ای که با دمشق کلید می زند، دولت سوریه را در مناطق شمالی این کشور مستقر کند و زمینه را فراهم کنند برای این که دولت سوریه در مناطقی که نیروهای کردی حضور دارند، ارتش سوریه را جایگزین کند. این حداقلی ترین حالتی است که می تواند دغدغه های امنیتی ترکیه را تا حدودی کاهش دهد. مناطقی مثل منبج یا تل رفعت از جمله این مناطق است که ترکیه به شدت از ناحیه نیروهای کردی و اقدامات آنها بر علیه امنیت ترکیه نگران است. در واقع، ترکیه ترجیح داده است که با میانجیگری مسکو مستقیماً با دمشق ارتباط بگیرد، تا دغدغه های امنیتی خودش را تا آنجا که میسر است، رفع و رجوع کند.
با این حال، مسیر عادی سازی روابط با دولت دمشق برای آنکارا بسیار دشوار است. سابقاً مقامات دمشق طی سالهای گذشته در این باره اظهارنظر کرده بودند و شروطی را مطرح کرده بودند مثل خروج نیروهای نظامی ترکیه، عدم حمایت از نیروهای مخالف. عمل کردن به این شروط از ناحیه آنکارا به معنای خروج اش از سوریه و کنار کشیدن از معادلات سوریه خواهد بود. این اتفاق در واقع، قبول یک نوع شکست سیاسی در سوریه محسوب می شود. بنابراین، من معتقدم که در شرایط موجود، چندان محتمل به نظر نمی رسد که آنکارا بخواهد چنین حرکتی را در دستور کار داشته باشد. لذا این پروسه به نظر دشوار می آید. اما می شود درباره سناریوهای بدیل دیگری فکر کرد که طبق آنها، در ازای امتیازاتی که در مورد عدم حمایت از نیروهای مخالف به دولت دمشق بدهد، امتیازاتی را در بحث کردها از دولت سوریه بگیرد. این سناریو مطرح است و مشوق آن نیز دولت روسیه است.
اما مورد دیگری که در رویکرد جدید ترکیه در قبال سوریه مؤثر بوده است، بحث پناهجویان سوری که تعداد قابل توجهی را در ترکیه تشکیل می دهد تبدیل به یک بحث سیاسی و اقتصادی داغ در ترکیه شده است. ما شاهد این هستیم که گروه های اپوزیسیون نسبت به سیاست ترکیه در سوریه انتقادات جدی ای مطرح می کنند و حضور مهاجرین سوری در ترکیه را نتیجه اجرای سیاست های غلط اردوغان می دانند.
مخالفین اردوغان از شرایط سخت اقتصادی ترکیه و بار سنگین اقتصادی تحمیل شده از ناحیه مهاجرین سوری سخن میگویند. دولت اردوغان از این ناحیه بسیار زیر فشار است. افکار عمومی ترکیه نیز رویکردی منفی به مهاجرین سوری در شرایط سخت اقتصادی دارد. اردوغان مایل است که اولاً بتواند از طریق عادی سازی نسبی با دولت دمشق نسبت به بازگشت مهاجرین سوری به کشورشان اقداماتی را صورت دهد. همین طور، این ابزار و اهرم فشار را از دست مخالفین خارج کند. مخالفین اردوغان گفته اند که با تغییر سیاست خارجی آنکارا در قبال دولت دمشق و احیای روابط با بشار اسد، مهاجرین سوری به کشور خودشان بازخواهند گشت. اردوغان با اقدام اخیر می خواهد بحث بازگرداندن پناهجوها را در دستور کار قرار دهد و ابزار فشار مخالفین را هم از آن ها بگیرد. لذا من فکر می کنم که در حال حاضر، این دو موضوع بسیار مهم است. بحث میانجیگری سوریه برای رفع دغدغه های امنیتی ترکیه در برابر نیروهای کردی در شمال سوریه، و نیز بازگشت مهاجرین سوری به کشورشان در تغییر رویکرد آنکارا نسبت به دولت بشار اسد نقش کلیدی ایفا کرده اند.
البته نباید فراموش کنیم که اردوغان و دولت ترکیه به این نتیجه رسیدند و قبول می کنند که قادر به تغییر نظام سیاسی در سوریه نیستند و واقعیت میدانی سوریه، حضور بشار اسد در قدرت است و اگر ترکیه نخواهد این واقعیت را بپذیرد، در آینده از برخی مناسبات سوریه کنار گذاشته خواهد شد و نخواهد توانست در این مناسبات حضور پیدا کند. برقراری روابط با دمشق می تواند نقش ترکیه را در سوریه پررنگ تر کند. از این نقطه نظر هم می شود به این مسأله پرداخت.
ترکیه بعد از ورود کشورهای متحد بشار اسد مثل روسیه و ایران به این کشور، دیگر آن توانایی پیشین را برای ساقط کردن دولت دمشق از دست داد.
ساعدنیوز: چرا سیاست نئوعثمانی گری آقای اردوغان در سوریه که مورد حمایت تام حزب ملی گرای مؤتلف او نیز بود، با شکست مواجه شد؟
دکتر سجاد آتشبار: شکست سیاست نئوعثمانی گری ترکیه در سوریه به نظر من بی ارتباط با بحث شکست انقلاب های عربی و بهار عربی در منطقه نیست. بدون تردید، کنار کشیدن آمریکا و کشورهای غربی از حمایت از اپوزیسیون سوریه و طرح و برنامه سرنگونی اسد بسیار مؤثر بود و ترکیه بعد از ورود کشورهای متحد بشار اسد مثل روسیه و ایران به این کشور، دیگر آن توانایی پیشین را برای ساقط کردن دولت دمشق از دست داد و تا به امروز هم که روابطی را با سوریه برقرار نکرده، در واقع بحث به نوعی حیثیتی شده و در ظاهر نمی تواند ادعای خودش را درباره اسد و دولت دمشق کنار بگذارد و نمی توانست این واقعیت را در عمل و گفتار بپذیرد.
ساعدنیوز: نقش مسکو در تصمیم اخیر آقای اردوغان برای عقب نشینی از مواضع تند در قبال دولت دمشق چگونه قابل ترسیم است؟ آیا معامله ای میان آنکارا و مسکو صورت گرفته است که وجه المصالحه آن سوریه است؟
دکتر سجاد آتشبار: این موضوع را پیشتر در پاسخ به سؤال اولتان به تفصیل مطرح کردم. روسیه بدون تردید بزرگترین بازیگری بود که می توانست اجازه دهد که ترکیه در سوریه عملیاتی نظامی را علیه نیروهای کردی صورت دهد. ولی روسیه این اجازه را نمی دهد و تشویق های پوتین و مسکو بسیار در تصمیم اردوغان مبنی بر ورود به فاز عادی سازی با دمشق و بشار اسد مؤثر بوده است.
به نظر می آید که ترکیه از مسیر ترمیم روابط با دمشق قصد دارد تا نظر موافق دمشق برای جایگزین شدن نیروهای ارتش سوریه با نیروهای کردی در شمال سوریه را جلب کند.
تضعیف تهدید امنیتی منبعث از ترکیه در برابر رژیم اسد می تواند نگرانی های دولت سوریه در قبال ترکیه را کاهش دهد و کاهش این نگرانی ها بدون تردید، وابستگی سوریه به حمایت های نظامی ایران را کاهش می دهد.
ساعدنیوز: رویکرد جدید دولت اردوغان در قبال سوریه چه تأثیری در آینده روابط تهران و آنکارا خواهد داشت؟
دکتر سجاد آتشبار: بهبود روابط ترکیه و روسیه و عدول اردوغان از دعاوی پیشین در خصوص ساقط کردن دولت دمشق و بشار اسد، و پذیرش غیررسمی دوفاکتو دولت اسد از ناحیه آنکارا می تواند یک امتیاز بزرگ برای ایران باشد. یکی از بزرگترین حامیان سرنگونی اسد در حال تغییر سیاست هایش در قبال سوریه است و از آن سیاست های خودش به صورتی عملی عدول می کند، این در اصل یک نوع پیروزی برای محور مقاومت اعم از ایران و سوریه محسوب می شود.
اما از جانب دیگر، اگر دولت ترکیه بتواند به واسطه برقراری روابط با دولت بشار اسد، نقش خودش را در آینده سوریه و در ارتباط با نظام اسد گسترش دهد، و تأثیرگذاری بیشتری را در سوریه داشته باشد، این به معنای تشدید رقابت ها میان ترکیه و ایران در سوریه خواهد بود.
در واقع، اگر ترکیه بتواند روابط خودش را تا حد قابل قبولی با دولت سوریه بهبود ببخشد، این به نوعی بازگشت آنکارا به دمشق برای احیای جایگاه و حضور خودش در سوریه خواهد بود. البته این در کوتاه مدت انجامش عملی نیست؛ اما در میان مدت می تواند یک سناریوی قابل توجه باشد؛ یعنی ترکیه بتواند حضور مشخصاً اقتصادی خودش را در سوریه یا بخشی که تحت سیطره حکومت بشار اسد قرار دهد، گسترش دهد. از این نقطه نظر، ترکیه می تواند رقابت خودش با ایران را افزایش دهد.
از طرف دیگر، تضعیف تهدید امنیتی منبعث از ترکیه در برابر رژیم اسد می تواند نگرانی های دولت سوریه در قبال ترکیه را کاهش دهد و کاهش این نگرانی ها بدون تردید، وابستگی سوریه به حمایت های نظامی ایران را کاهش می دهد. این هم در میان مدت امکان پذیر است، نه در کوتاه مدت. چرا که امروز مسأله مدیریت مناطق تحت اشغال ترکیه و نیروهای مورد حمایت آنکارا مطرح است.
اما از یک نقطه نظر دیگر، می توانیم در نظر بگیریم که با همکاری سه جانبه ایران، روسیه و ترکیه در داخل سوریه امکان مطرح شدن این سناریو وجود دارد که این همکاری سه جانبه بر علیه حضور نظامی نیروهای کرد در شرق فرات به ویژه مناطقی که تحت اشغال امریکا قرار دارد، سمت و سو پیدا کند. این موضوع به نظر من، اگر ترکیه بتواند روابطش را با دولت اسد احیاء کند، جلب همکاری آنکارا برای مقابله با نیروهای کرد تحت حمایت آمریکا می تواند بحث قابل توجهی باشد. در واقع، نیروهای محور مقاومت این گزینه را پیش روی خودشان خواهند داشت که با همکاری ترکیه بتوانند بر علیه حضور نظامی آمریکا در منطقه شمال شرق سوریه اقداماتی را به پیش ببرند و برنامه ها و پلان هایی را در نظر بگیرند.
تنش با یونان در اصل معطوف به انتخابات آینده ترکیه و حداکثری کردن آراء اردوغان است.
ساعدنیوز: در کنار تنش زدایی در سوریه ما در مدیترانه شاهد تنش زایی میان آنکارا و آتن هستیم. آیا امکان دارد که آقای اردوغان بعد از ناامید شدن از غرب برای احیای جایگاه سیاسی خودش در ترکیه، قصد تغییری استراتژیک در یارگیری سیاسی در منطقه و جهان داشته باشد؟
دکتر سجاد آتشبار: در بحث مدیترانه و تنش های لفظی میان ترکیه و یونان در ماه های اخیر، به نظر من آقای اردوغان اصلی ترین هدفی که از تداوم این تنش دنبال می کند، متوجه فضای داخلی و افکار عمومی در ترکیه است. بدون تردید، عدول و عقب نشینی از سیاست های تهاجمی در منطقه از ناحیه آنکارا، ممکن است تأثیراتی را بر پایگاه حامیان آقای اردوغان داشته باشد.
در واقع، آقای اردوغان تلاش می کند تا با زنده نگه داشتن این بحث ها، ناسیونالیسم را زنده نگه دارد و به افکار عمومی ترکیه این پیام را ارسال کند که من همچنان رهبری هستم که در بحث های ناسیونالیستی نرمش ناپذیر هستم و به دنبال تأمین منافع حداکثری ترکیه هستم.
تنش با یونان در اصل معطوف به انتخابات آینده ترکیه و حداکثری کردن آراء اردوغان است. من فکر نمی کنم که این تنشهای لفظی در نهایت منجر به بروز درگیری نظامی جدی میان ترکیه و یونان شود. آقای اردوغان در واقع تلاش می کند که آن تلطیف ها و عقب نشینی از سیاست خارجی خودش در منطقه را با ایجاد تنش با یونان جبران می کند. اما بعید می دانم که اردوغان تصمیمی مبنی بر پیش بردن تنش با یونان و وارد کردن آن به فاز نظامی داشته باشد.
سجاد آتشبار : تنش اردوغان با غرب در راستای سیاست خودمختاری ژئوپلتیک ترکیه است!
