قنات زارچ یا قنات باغ زارچ در استان یزد قرار دارد و با طول ۷۱ كيلومتر، تعداد ۲,۱۱۵ حلقه چاه و با سابقه بیشتر از ۱۰۰۰ سال، یکی از قدیمی ترین و طولانی ترین قنات ها در جهان محسوب می شود. قدمت قنات زارچ را به پیش از اسلام و دوره ساسانی نسبت می دهند. قنات مذکور نه تنها در میان آثار ملی ایران قرار دارد؛ بلکه در سال ۲۰۱۶ میلادی به ثبت جهانی یونسکو رسید. برای بازدید از این قنات باید به محله کوشک نو در شهر یزد بروید تا بتوانید گوشه ای از این سازه زیبا را به نظاره بنشینید.
چرا بازدید از قنات زارچ را پیشنهاد می کنیم؟
قدمت قنات زارچ مربوط به دوره پیش از اسلام و حدود ۳۵۰۰ سال است و از شواهد موجود در این قنات و حفاری های خاص آن می توان اطمینان حاصل کرد که این قنات متعلق به زمان زرتشتیان است و آن ها این قنات را حفر کرده اند. این قنات در سال ۲۰۱۶ در یونسکو به عنوان طولانی ترین قنات دنیا به ثبت جهانی رسیده است که از کوه های فهرج شروع و تا زارچ ادامه دارد و دارای مسافت حدودا ۱۰۰ کیلومتری است. این قنات از فهرج به سمت یزد و محله کوشک نو ادامه پیدا کرده و بعد از وارد شدن به شهر یزد از محله های مختلف و میدان امیرچخماق و مسجد جامع یزد عبور می کند و در آخر به طرف زارچ می رود. این قنات در حال حاضر طولانی ترین قنات دنیا است که دارای بیش از ۲۱۱۵ حلقه چاه است که در مسیر قنات زارچ قرار دارند. هم چنین دارای سه تونل زیرزمینی است که نام آن ها تونل شور، شیرین و ابراهیم خویدکی است و در طول این سه تونل یا شاخه بیش از ۱۰۰۰ حفره قرار دارد. از سه تونل آن دو تونل شیرین و ابراهیم خویدکی خشک شده و تنها تونل شور آبدهی دارد که طول این تونل حدود ۷۲ کیلومتر است و این تونل از پایاب مسجد جامع یزد گذر می کند. علت شوری آب این شاخه هم مربوط به چاه مادر است که در منطقه آب شور واقع شده و علاوه بر شور بودن دارای کیفیت آب پایین تری نسبت به دو شاخه دیگر است.
قنات های ایران
قنات ها در نقاط مختلف ایران و جهان گسترش یافته اند؛ اما هرچه به حوزه مرکزی ایران نزدیک تر می شویم، این فناوری پیچیدگی و عظمت بیشتری پیدا می کند و نقش آن در زندگی، فرهنگ و سنت های مردم آن نواحی نیز پررنگ تر می شود. ساکنان مناطقی چون یزد، کرمان، کاشان و... از دیرباز با مشکل کمبود آب مواجه بوده اند. در این مناطق، قنات فراتر از روش استفاده از آب های زیرزمینی است و به عنوان هویت ملی و بیانگر سیستمی منحصربه فرد و یک پارچه در مدیریت پایدار زمین، آب و تنوع زیستی در کشاورزی به حساب می آید. آنچه که اکنون «تمدن کاریزی» نامیده می شود، در اصل ویژگی های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و دانش نحوه زندگی در بیابان ها است. شناساندن قنات و همچنین اندیشه ها، هنرها و مهارت هایی که از آن به دست آمده است، قطعا می تواند در حفظ این شاهکار جهانی و انتقال آن به نسل های آینده موثر باشد؛ چراکه حفظ قنات به معنای حفظ آب و منابع آبی است و آب، آبادانی می آورد و ارمغان آبادانی، رونق اقتصادی، صنعتی و گردشگری خواهد بود.در سال ۲۰۱۶ میلادی مصادف با ۱۵ تیرماه سال ۱۳۹۵ هجری شمسی، ایران پرونده ای را با نام قنات های ایرانی به یونسکو ارسال کرد که با بررسی و تشخیص ارزیابان به ثبت رسید. این پرونده مشتمل بر ۱۱ قنات بود که هرکدام دارای ویژگی های خاص و منحصربه فرد هستند و عبارت اند از:
- قصبه گناباد: قنات قصبه دارای عمیق ترین مادر چاه است و در ده های اخیر با نقشه برداری ها، عمق آخرین چاه شناسایی شده، ۲۵۵ متر برآورد شد و هنوز مادر چاه شناسایی نشده است.
- بلده فردوس: این قنات از ۱۵ رشته قنات و چهار چشمه تشکیل شده و به خاطر سیستم توزیع آب پیچیده اش مشهور است.
- گوهر ریز جوپار: قدمت این قنات به دوره صفوی می رسد و وجه تمایز آن با سایر قنات ها، تامین آب از گسل است. همچنین زیستگاه ماهی سفید کور نیز محسوب می شود.
- قنات های دوقلوی اکبرآباد و قاسم آباد بم: این قنات ها به علت دوقلو بودن و پرآبی هر دو قنات در فهرست یونسکو جای گرفتند.
- قنات مزدآباد اصفهان: قنات مزدآباد مانند قنات وزوان دارای سد زیرزمینی است. همچنین این قنات، دو رشته آب سرد و گرم دارد که پس از طی ۹ کیلومتر به یکدیگر می پیوندند.
- قنات مون در اردستان: این قنات تنها قنات دو طبقه ایران است که آب هیچ یک از طبقات به دیگری نفوذ نمی کند.
- قنات وزوان: قنات مذکور شاهکار معماری پیش از ساسانی به حساب می آید که دارای سد ذخیره آب زیرزمینی است و آب کشاورزی را در زمستان ها حدود چهار ماه ذخیره می کند.
- قنات ابراهیم آباد اراک: این قنات تنها قنات مخروطی ایران محسوب می شود.
- قنات حسن آباد مشیر: آب این قنات به واسطه دبی حداقل ۲۰۰ لیتر بر ثانیه در دوران پرآبی و ۱۱۰ لیتر بر ثانیه در زمان خشکسالی، شایان توجه است.
- قنات زارچ: این قنات با ۷۱ کیلومتر طول به عنوان طولانی ترین قنات ایران شناخته می شود.
معرفی قنات زارچ
قنات زارچ بیش از ۱۰۰۰ سال قدمت دارد و حفر آن به پیش از اسلام می رسد. طول مسیر قنات زارچ یزد از کوه های فهرج تا زارچ است که حدود ۷۱ کیلومتر می شود و به همین دلیل آن را به عنوان طولانی ترین قنات دنیا می شناسند. بیش از ۲,۱۱۵ حلقه چاه در مسیر قنات زارچ یزد قرار دارد. این قنات، دارای سه شاخه یا تونل زیرزمینی مجزا است که «شور، شیرین و ابراهیم خویدکی» نام دارند. دو شاخه ابراهیم خویدكی و شیرین، شاخه های خشک شده این قنات قدیمی در زارچ هستند و فقط شاخه شور به طول ۷۱ كیلومتر امروزه آبدهی دارد كه میزان آبدهی آن در بالا دست قنات، ۶۰ لیتر در ثانیه و در مظهر قنات، ۲۸ لیتر در ثانیه است.
شاخه شور قنات زارچ از پایاب مسجد جامع یزد می گذرد. این پایاب حدود ۶۰ پله دارد که دسترسی به آب قنات را میسر می کند. دلیل شوری آب این شاخه این است که مادرچاه در منطقه آب شور قرار دارد و آب آن نسبت به دو شاخه دیگر به اصطلاح محلی لب شور است. در بخش های مختلف قنات، نورگیرهایی وجود دارد که نقش مهمی در این سازه داشته اند.
قنات زارچ در تاریخ ۱۶ تیر ۱۳۸۴ هجری شمسی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید و در چهلمین اجلاس میراث جهانی یونسکو که در ۱۵ ژوئیه ۲۰۱۶ در استانبول برگزار شد، قنات زارچ با عنوان طولانی ترین قنات ایران در فهرست جهانی یونسکو قرار گرفت.
ویژگی های قنات زارچ یزد
قنات زارچ در زمان پیش از اسلام حفر شده و پس از آمدن اسلام و ایجاد مساجد در ایران، مسجد جامع یزد را در محوطه آن بنا کردند تا محلی برای وضو گرفتن نمازگزاران باشد. از دیگر ویژگی های این قنات می توان به مربعی و بیضی بودن چاه های آن اشاره کرد که این نوع چاه ها در زمان زرتشتیان حفر می شد. به دلیل اهمیت بالایی که این قنات دارد در سال ۱۳۸۴ نام قنات زارچ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.
در حال حاضر آبدهی قنات به شدت کاهش یافته، زیرا در سال های اخیر حفر بی رویه چاه های عمیق و نیمه عمیق به شدت افزایش یافته و به همین دلیل آب قنات به مسیرهای دیگر می رود. هم چنین با گسترش شهرنشینی و افزایش وسعت شهر یزد، ساختمان سازی و ایجاد لوله های فاضلاب باعث کاهش آب و ایجاد مشکلاتی در این قنات شده است.
قدمت قنات ها
بر اساس شواهد و بررسی های مختلف، ساخت قنات زارچ یزد به ۳۰۰۰ سال قبل و دوران ساسانیان و زرتشتیان می رسد. قدمت این قنات، آن را به یکی از جاهای دیدنی یزد تبدیل کرده است. در گذشته شهرهای کویری به خاطر تامین آب مورد نیاز خود به سراغ ساخت قنات و کاریز رفتند. سازه های آبی مثل قنات از اختراعات ایرانیان به شمار می رود که شواهد مهمی از پیشینه تاریخی، اجتماعی و فرهنگی به مردم امروز ارائه می کند.
پس از ورود دین اسلام به ایران، مسجد جامع یزد در حریم قنات باغ زارچ ساخته شد؛ ساخت این بنا روی قنات موجب پر شدن آب انبار وسیع زیر مسجد شد و امکاناتی برای ساخت پایابی برای وضو گرفتن در فضای داخلی مسجد ایجاد کرد. میله های قنات زارچ یزد هنوز هم در فضای مسجد جامع یزد به چشم می خورند و پایاب وضو هم همچنان برای عموم قابل استفاده است.
اگر بخواهم درباره میزان آب دهی قنات زارچ یزد صحبت کنم باید بگویم که در سال های گذشته آب دهی قنات بیش از ۱۵۰ لیتر در ثانیه بوده است؛ این مقدار آب با متوسط سرانه مصرف آب یک فرد در روز برابری می کند که شامل آب مورد نیاز فرد برای آشامیدن، استحمام، ظرفشویی و… می شود.
اما حالا دیگر خبری از این حجم آب دهی نیست! آب دهی قنات در حال حاضر چیزی حدود ۲۵ لیتر در ثانیه است؛ توسعه شهر یزد، ساختمان سازی در نواحی مربوط به قنات و حفر بی رویه چاه های مختلف در حریم قنات باعث شده که قنات باغ زارچ دیگر مانند گذشته پرآب نباشد اما هنوز هم جهت مصارف کشاورزی و آبیاری مور استفاده قرار می گیرد.
این تغییرات علاوه بر کم آبی، مشکلات دیگری هم سر راه قنات زارچ سبز کرده است که از جمله این مشکلات می توان به قرار گرفتن لوله های فاضلاب در دالان قنات اشاره کرد! مشکل قنات زارچ یزد با فاضلاب های شهر نیاز به راهکارهای جدی دارد تا از تخریب یکی از مهم ترین جاهای دیدنی یزد جلوگیری شود. این قنات از زیر شهر یزد عبود کرده است و بخش هایی که فاقد فاضلاب است مشکلات زیادی برای قنات زارچ و نگهداری از این اثر تاریخی ایجاد کرده است.
شاخه های مختلف قنات زارچ
قنات زارچ یزد از حوالی دشت فهرج آغاز شده و پس از گذر از روستاهای خودیک، دهنو، قاسم آباد و اکرمیه وارد شهر یزد می شود. این قنات از زیر محلات مختلف شهر از جمله میدان مرکزی شهر به نام میدان امیر چخماق عبور می کند و در نهایت پس از طی بازار اصلی شهر و مسجد جامع، از شهر یزد خارج شده و مسیر خود را به سمت شهر زارچ ادامه می دهد.
قنات زارچ یزد به طول ۹۰ کیلومتر و با بیش از ۱۲۱۵ حقله چاه (به این حلقه چاه، میله نیز گفته می شود.) در مسیر خود، یکی از شگفتی های ساخته دست بشر است که در زیر زمین قرار گرفته است. دنیای زیرزمینی این قنات، هر گردشگری را شگفت زده خواهد کرد.
رشته قنات ها معمولا ساختار یکسانی دارند. هر قنات از شاخه اصلی و فرعی تشکیل شده و دارای بخش آب انبار برای ذخیره آب و پایاب برای دسترسی به آب جاری است. قنات زارچ یزد که در عمق ۸۶ متری زمین حفر شده است، دارای سه شاخه جداگانه به نام های شیرین، شور و ابراهیم خویدکی است. در شرایط فعلی فقط شاخه شور فعال است و شاخه های دیگر به خاطر افت سطح آب های زیرزمینی خشک شده اند.
آب شاخه شور، واقعا شور است و برای همین هم به نام شاخه شور شناخته می شود. علت این شوری، مادرچاه این شاخه است که در منطقه آب شور قرار گرفته است. جالب است بدانید که آب این شاخه از قنات زارچ یزد کیفیت کم تری نسبت به شاخه های دیگر داشته است. شاخه شور با طولی نزدیک به ۷۲ کیلومتر، از پایاب مسجد جامع می گذرد؛ پایاب مسجد جامع با ۶۰ پله به آب قنات دسترسی دارد.
در تمام مسیر قنات، نورگیرهایی قرار دارد که بخشی از سازه هستند و نقش مهمی در ساختار آن دارند. یکی از نکات جالب درباره این قنات سطح مقطع مربع شکل آن است؛ تمام قنات ها سطح مقطع دایره ای یا بیضی شکل دارند اما سطح مقطع قنات باغ زارچ مربعی است.
چگونه به قنات زارچ برویم؟
برای بازدید از قنات مسیرهای مختلفی وجود دارد اما بیشترین بازدید از محله کوشک و مسیر پایاب وزیر انجام می شود. راه های زیادی از سراسر ایران برای رفتن به یزد وجود دارد که راحت ترین آن مسیر هوایی است و برای خرید بلیط ارزان هواپیما می توانید از سایت سفر مارکت دیدن کنید. گفتیم که این قنات دارای سه شاخه یا تونل است که در حال حاضر تنها یک تونل آن دارای آبدهی و دو تونل خشک شده است. برای بازدید از این قنات مسیرهای مختلفی وجود دارد. اگر از مسیر پایاب وزیر به قنات زارچ بروید، بعد از وارد شدن با وجود نورپردازی های انجام شده می توانید به راحتی از قنات بازدید کنید. مسیر قنات از ورودی وزیر دارای ۴۰۰ متر طول پیاده روی با ۱۲۰ پله است که برای رسیدن به بخش اصلی باید این مسیر را طی کنید. این قنات از سال ۱۳۴۰ هجری شمسی تا به حال ۲۰ کیلومتر پیش روی داشته و پایین تر رفته است.
مسیر بعدی کوشکنو است که باید بعد از رسیدن به شهر یزد به خیابان سید گلسرخ و محله کوشک نو رفته و از قنات زارچ دیدن کنید. هم چنین اگر از سمت مسجد جامع یزد به قنات زارچ بروید با پایین رفتن از ۶۰ پله امکان بازدید از قنات فراهم خواهد بود.
امیدواریم که از سفرتان به یزد لذت ببرید و گشت وگذار در قنات زارچ برایتان به خاطره ای فراموش نشدنی تبدیل شود. برای آشنایی با دیگر دیدنی های یزد، مجله گردشگری ساعد نیوز دنبال کنید و اگر به این شهر تاریخی پیش از این سفر کرده اید، به ما بگویید که شیفته کدام جاذبه یزد شده اید؟
آشنایی با طبیعت زیبای روستای زشک
