تعریف اقامتگاه در قانون
قانونگذار در ماده ۱۰۰۲ قانون مدنی، اقامتگاه را تعریف کرده است:
اقامتگاه هر شخصی عبارت از محلی است که شخص در آنجا سکونت داشته و مرکز مهم امور او نیز در آنجا باشد. اگر محل سکونت شخصی غیر از مرکز مهم امور او باشد، مرکز امور او اقامتگاه محسوب می شود. اقامتگاه اشخاص حقوقی مرکز عملیات آنها خواهد بود.
این ماده قانونی، برای اطلاق «اقامتگاه» به یک محل، دو شرط را عنوان کرده است:
1- محل سکونت شخص باشد.
2- مرکز مهم اداره امور او نیز باشد.
همچنین قانونگذار در این ماده، بعد از ذکر این دو شرط، ارجحیت را بیان کرده و آن رجحان و برتری مرکز اداره امور شخص بر محل سکونت او است. بدین معنا که اگر بین محل سکونت و اداره امور جمع حاصل نشد، محل اداره امور، اقامتگاه محسوب شود. آنچه که تا بخش نخست ماده ۱۰۰۲ قانون مدنی بیان شده، در خصوص اقامتگاه شخص حقیقی است. اقامتگاه شخص حقوقی نیز در عبارت پایانی این ماده بیان شده که بر اساس آن، اقامتگاه اشخاص حقوقی مرکز عملیات آنها خواهد بود. تعریف ماده 1002 قانون مدنی از اقامتگاه، در مواد ۱۰۰۳ و ۱۰۰۴ قانون مدنی تکمیل شده است: بر اساس ماده ۱۰۰۳ قانون مدنی، هیچ کس نمی تواند بیش از یک اقامتگاه داشته باشد. همچنین ماده ۱۰۰۴ این قانون می گوید: تغییر اقامتگاه به وسیله سکونت حقیقی در محل دیگر به عمل می آید؛ مشروط بر اینکه مرکز مهم امور او نیز به همان محل انتقال یافته باشد. این تأکید بر شروط تحقق اقامتگاه و عدم امکان داشتن چند اقامتگاه، برای جلوگیری از سردرگمی مدعیان، مراجع قضایی و واحد ابلاغ و نیز ممانعت از سوء استفاده شخص صاحب اقامتگاه است.
اقسام اقامتگاه
اقامتگاه مطابق قانون بر سه قسم است:
- اقامتگاه اختیاری یا ارادی
- اقامتگاه اجباری
- اقامتگاه انتخابی یا قراردادی
اقسام اقامتگاه
اقامتگاه مطابق قانون بر سه قسم است:
- اقامتگاه اختیاری یا ارادی؛
- اقامتگاه اجباری؛
- اقامتگاه انتخابی یا قراردادی.
۱. اقامتگاه اختیاری یا ارادی (عمومی)
محلی است که شخص به میل و اراده خویش به عنوان محل سکنی و مرکز امور مهم خود انتخاب می کند (ماده ۱۰۰۲ قانون مدنی ). همان طور که گفته شد اگر محل سکنی فرد با محل امور مهم او متفاوت باشند، مورد اخیر اقامتگاه او محسوب می گردد.
۲. اقامتگاه اجباری
گاهی قانون با در نظر گرفتن روابط و وابستگی های افراد یا شغل اشخاص برای آنها اقامتگاه تعیین می کند. در این مورد قانون مرکز امور مهم افراد را به صورت پیش فرض مدنظر قرار می دهد و الزاما اقامتگاه او می شناسد. اشخاص ذیل در قانون دارای اقامتگاه اجباری هستند:
- زن شوهردار: بر اساس ماده ۱۰۰۵ قانون مدنی اقامتگاه شوهر، اقامتگاه اوست؛ زیرا اصولا زن در اقامتگاه شوهر ساکن است و مرکز امور مهم او آنجاست، حتی اگر زن ناشزه باشد و اقامتگاه شوهر خود را ترک کرده باشد. شایان ذکر است که اگر زن و شوهر در شهر قم ساکن باشند و شوهر در شهر تهران فعالیت داشته باشد اقامتگاه او شهر تهران محسوب می شود اما اقامتگاه زن همان قم تلقی می گردد زیرا زن با رضایتشوهر در قم ساکن شده و حضور دارد. اگر شوهر اقامتگاه معلومی نداشته باشد یا زن با رضایت شوهر یا مجوز دادگاه اقدام به تهیه مسکن جداگانه کرده باشد، می تواند اقامتگاه مستقلی از شوهر داشته باشد.
- محجور: مطابق ماده ۱۰۰۶ قانون مدنی اقامتگاهِ ولیّ یا قیـّم، اقامتگاه آنهاست.
- مأمورین دولت: با توجه به ماده ۱۰۰۷ قانون مدنی اقامتگاه آنها محلی است که در آن مأموریتثابتدارند؛ یعنی به طور مثال بر اساس حکم کارگزینی به محل دیگری منتقل شوند. بنابراین مأموریت های موقتی، اقامتگاه این افراد را تغییر نمی دهد.
- افراد نظامی: طبق ماده ۱۰۰۸ قانون مدنی محل پادگان آنها اقامتگاه محسوب می گردد.
- خدمه: ماده ۱۰۰۹ قانون مدنی بیان داشته که اگر خدمه در منزل مخدوم یا کارفرمای خود ساکن باشند، همانجا اقامتگاه آنان است.
۳. اقامتگاه انتخابی یا قراردادی
در صورتی که طرفین معامله برای اجرای تعهدات یا طرح دعاوی ناشی از همان معامله محلی را تعیین نمایند، همانجا اقامتگاه آنها در خصوص آن معامله محسوب می گردد؛ در این مورد در صورت بروز دعوا میان طرفین قرارداد در خصوص همان معامله، خواهان از مراجعه به دادگاهِ صالح در اقامتگاه خوانده مبرا می شود و باید به دادگاه صالح در اقامتگاه انتخابی رجوع نماید. همین طور اقامتگاه انتخابی در مورد ابلاغ اوراق دادرسی هم می تواند مؤثر واقع شود؛ اگر طرفین دعوا یا یکی از طرفین اقامتگاه خود را به دفتر دادگاه جایی غیر از اقامتگاه حقیقی خود معرفی نماید، همانجا در خصوص آن دعوا اقامتگاه او تلقی شده و اوراق دادرسی به آنجا ارسال می گردد. (ماده ۱۰۱۰ قانون مدنی و ۷۸ قانون آیین دادرسی مدنی)
تغییر اقامتگاه
بر اساس ماده ۱۰۰۴ قانون مدنی، تغییر اقامتگاه به وسیله سکونت حقیقی در محل دیگر به عمل می آید؛ مشروط بر اینکه مرکز مهم امور او نیز به همان محل انتقال یافته باشد. بنابراین صرف سکونت در محلی، آن محل را به اقامتگاه تبدیل نمی کند؛ بلکه سکونت به علاوه مرکز اداره امور قرار دادن آن محل است که به محل، عنوان اقامتگاه می دهد. به عنوان مثال اگر یک وکیل و یا یک کارشناس رسمی دادگستری بلحاظ انقضای مهلت اجاره، محل کار خود را به منزل مسکونی انتقال دهد، بدیهی است در این فرض محل مسکونی وی جهت وصول اوراق قضایی، مرکز امور مهم وی تلقی می شود.
آثار
آثار زیادی برای اقامتگاه در قانون شمرده شده که مهم ترین آنها عبارتند از:
- دادگاه صالح برای رسیدگی به دعاوی اصولا دادگاهی است که در محدوده اقامتگاه خوانده دعوا فعالیت دارد. همین طور تمامی موارد ابلاغیه، اظهاریه، اجراییه و دیگر برگ های دادرسی در اقامتگاه اشخاص تحویل می گردد. (ماده ۱۱ و ۶۸ به بعد قانون آیین دادرسی مدنی)
- دعاوی مربوط به ورشکستگی در دادگاه اقامتگاه تاجر ورشکسته باید مطرح گردد. (مواد ۲۱ قانون آیین دادرسی مدنی و ۴۱۳ و ۴۲۷ قانون تجارت)
- دادگاه صالح برای رسیدگی به حجر و امور قیمومت، دادگاه اقامتگاه محجور است. (ماده ۴۸ قانون امور حسبی)
- در صورتی که اقامتگاه طرفین دعوا یا یکی از آنان خارج از کشور باشد، مواعد قانونی مانند اعتراض به نظر کارشناس افزایش یافته و همین طور با رعایت مسافت باید روز جلسه دادرسی تعیین شود. (مواد ۴۴۶ و ۴۲۲ قانون آیین دادرسی مدنی)
محجور در قانون به چه معناست؟
