مساقات چیست؟
مساقات در لغت به معنای آبیاری کردن است. در مفهوم فقهی و حقوقی هم مساقات چندان از این معنا دور نیفتاده است. در مفهوم حقوقی، مساقات به معنای نگهداری از درختان و بوته های موجود در باغ و تقسیم منافع و ثمره ی این درختان است. درواقع در این قرارداد، فردی که صاحب باغ یا ملک است، با دیگری قرارداد می بندد که به درختان باغ او رسیدگی نماید (آنها را آبیاری کند و دیگر مواظبت های معمول را از درختان باغ به عمل آورد) و درمقابل، درصد و سهمی از محصول و ثمره را دریافت کند. به کسی که وظیفه مواظبت و نگهداری از باغ را برعهده دارد عامل گفته می شود؛ بنابراین مساقات قراردادی است میان مالک و عامل که در آن عامل متعهد می شود از درختان و باغ نگهداری کند و درمقابل در محصول باغ شریک شود؛ یکی باغ را در اختیار می گذارد و دیگری عملی را انجام می دهد و درنهایت در محصول نهایی شریک هستند و بر محصول مالکیت مشاع دارند (نسبت مالکیت هرکدام در محصول نهایی بسته به توافق طرفین است).
شرایط مساقات
- موضوع این قرارداد نگهداری از درخت، بوته و مواردی است که ریشه ی ثابت دارند و میوه، گل یا برگ آنها برداشت می شود (مثلا درختان میوه یا بوته های گل سرخ یا گیاهی مانند حنا)؛ بنابراین مساقات شامل زراعت و کشت وکار محصولاتی مانند گندم و برداشت آنها نمی شود (زراعت در زمین دیگری درمقابل دریافت سهم مشخصی از محصول، موضوع یکی دیگر از عقود به نام «عقد مُزارعه» است).
- مساقات شامل «کاشتن» درخت و گیاه نمی شود. بلکه صرفا شامل نگهداری از درختان و گیاهانی است که موجودند.
- پرداخت حق الزحمه در مساقات، حتما باید به صورت سهم مشاعی از محصول و ثمره باشد و مطابق با این قرارداد، نمی توان مبلغ مشخصی را به عنوان حق الزحمه برای عامل درنظر گرفت. در این صورت این قرارداد دیگر مساقات محسوب نخواهد شد. البته می توان چنین شرط کرد که علاوه بر سهم مشاعی از محصول، مال دیگری به یکی از طرفین داده شود. مثلا چنین شرط می شود که عامل یک دهم از محصول و یک میلیون تومان پول دریافت خواهد کرد.
- در عقد مساقات نمی توان شرط کرد که تمام محصول یا ثمره، متعلق به عامل یا مالک باشد؛ در این صورت قرارداد مساقات صحیح نیست.
- مدت این قرارداد باید مشخص باشد. باید توجه داشت که مدت این قرارداد نمی تواند کمتر از مدتی باشد که در آن میوه و محصول به دست می آید. به عنوان مثال درمورد درختانی که در فصل بهار محصول می دهند، نمی توان قرارداد مساقاتی منعقد کرد که از تابستان شروع و در زمستان تمام شود.
- تعهد عامل در این قرارداد، «تعهد به وسیله» است؛ یعنی او وظیفه دارد که درحدود متعارف و تا جایی که معمول است از درختان و باغ مواظبت و نگهداری به عمل آورد. در این صورت اگر محصول باغ به هر دلیلی کم شد، عامل، مسئول آن نخواهد بود؛ اما اگر عامل وظیفه ی خود را در نگهداری از محصول (آن طور که مرسوم و رایج است) به خوبی انجام ندهد (به عنوان مثال درختان و میوه ها را به موقع سم پاشی یا کوددهی نکند) و به همین دلیل از محصول کاسته شود، باید خسارتی را که به مالک وارد شده است، جبران کند.
مواد قانون مدنی در رابطه با مساقات
- ماده ۵۴۳
معامله ای است که بین صاحب درخت و امثال آن با عامل در مقابل حصه ی مشاع معین از ثمره واقع می شود و ثمره اعم است از میوه و برگ گل و غیر آن. به آن مساقات می گویند. - ماده ۵۴۴
در هر مورد که مساقات باطل باشد یا فسخ شود تمام ثمره، مال مالک است و عامل مستحق اجرت المثل خواهد بود. - ماده ۵۴۵
مقررات راجعه به مزارعه که در مبحث قبل ذکر شده است درمورد عقد نیز مرعی خواهد بود مگر این که عامل نمی تواند بدون اجازه ی مالک، معامله را به دیگری واگذار یا با دیگری شرکت نماید
طرفین معامله در عقد مساقات چه کسانی هستند؟ و باید دارای چه شرایطی باشند؟
عامل و مالک
- در این عقد مساقات هم مانند سایر قرارداد ها طرفین معامله باید؛ بالغ، عاقل و مختار باشند.
- طرفین معامله باید اعمالشان دارای اعتبار حقوقی باشد.
- برای مالک شرط عدم حجر وجود دارد و مالک نباید به دلیل ورشکستگی یا سفاهت از تصرف در مال خود محروم باشد.
عامل کیست؟ و چه حقوقی دارد؟
- کسی که وظیفه نگهداری از باغ را به عهده دارد.
- عامل نمیتواند بدون اجازه مالک معامله را فسخ یا به دیگری واگذار نماید.
- عامل پس از برداشت محصول و به صورت مشاع سهم خود را میگیرد.
ارکان مساقات
هرمعامله از آن جهت که عقد به شمار می آید، دارای ارکانی است. بنابراین ارکان مساقات نیز عبارتند از:
- صیغه: ایجاب و قبول
ایجاب و قبول، دو انشا مرتبط با یکدیگرند که نخست ایجاب از سوی یکی از دو طرف عقد (موجب) انشا می شود و سپس قبول، از سوی دیگری (قابل) صورت می گیرد. گفتن ایجاب و قبول، به هر گونه ای که دلالت بر معنای آن داشته باشد، صحیح است، زیرا در واقع انشا، حاکی از امر و قصدی نفسانی است که ابراز آن به هر شکلی صحیح است.
- متعاملین: مالک و عامل
متعاملین یعنی مالک و عامل، دارای شرایطی هستند؛ از جمله:
بلوغ، عقل و اختیار: نابالغ (کودک)، مجنون و مکره (کسی که از روی اکراه ، کاری را انجام داده باشد)، کارهایشان فاقد اعتبار شرعی است و جنبه حقوقی ندارد. شرط نام برده شده برای تمامی معامله کنندگان و در هر معامله ای الزامی است؛ چه آن معامله خرید و فروش باشد یا اجاره یا مساقات ومواردی از این دست.
عدم حجر: مالک نباید به سبب ورشکستگی یا سفاهت (عدم رشد) از تصرف (هرگونه استفاده و بهره برداری) دراموال خود ممنوع شده باشد.
نکته: این شرط فقط اختصاص به مالک دارد؛ زیرا کار کردن عامل به عنوان مساقات، تصرف مالی محسوب نمی شود.
مالک باید ملکیت میوه و اصل درختان را با هم، یا میوه آنها را به تنهایی یا حداقل اختیار آنها را دارا باشد. زیرا در غیر این صورت معامله فضولی بوده و محکوم به بطلان است.
- مورد معامله: درختان
- درختان مورد معامله و زمین باید معلوم و معین باشند.
- در مساقات، درختان میوه باید دارای ریشه ثابت باشند؛ بنابراین مساقات خربزه و خیار که ریشه ثابتی ندارند، صحیح نیست.
اتمام قرارداد
مساقات هم مانند اغلب قراردادها باید دارای مدت مشخصی باشد و پس از اتمام این مدت خاتمه یابد. باید توجه داشت که مساقات در زمره عقود لازم (یکی از انواع عقود در قانون مدنی) دسته بندی می شود. به این معنی که پس از انعقاد این قرارداد، هیچکدام از طرفین نمی توانند قرارداد را برهم بزنند، مگر در موارد محدود و مشخص قانونی. حتی اگر در اثنای قرارداد یکی از طرفین فوت کند، باز هم قرارداد به قوت خود باقی است. اگر به هر دلیلی قراردادی که میان طرفین بسته شده است، باطل باشد (مثلا یکی از طرفین در زمان انعقاد عقد، اراده ی سالمی نداشته باشد) در این صورت تمام محصول متعلق به مالک خواهد بود و عامل دیگر مستحق سهم مشاعی از محصول نیست، بلکه مالک باید با درنظر گرفتن عرف، به عامل اجرت المثل و حق الزحمه پرداخت نماید.
همه چیز درباره عقد اجاره
